کتاب کارکردهای ‏تربیتی ‏استغفار ‏بر ‏مبنای ‏آیات ‏قرآن ‏و ‏صحیفه ‏سجادیه

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 9
فصـل اول 19
استغفار 19
فصـل دوم 29
پیشینه مطالعاتی 29
فصل سوم 35
مبانی تربیتی در صحیفه سجادیه 35
خود دوستی (حب ذات) 36
خداخواهی و خداجویی 37
دنیا دوستی 38
غفلت 39
اصول تربیتی در صحیفه سجادیه 40
اصل کنترل و هدایت 41
اصل تقوا 42
اصل تذکر 43
اصل زهد 44
روش های تربیتی در صحیفه سجادیه 45
اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه 52
هدف نهایی 53
معرفت خدا 54
پرورش حس خدا جویی 56
استغفار در کلام امام سجاد (ع) 61
اهمیّت توبه و بازگشت به ‌سوی خدا 65
فصل چهارم 73
نقش تربیتی استغفار در آیات قرآن 73
مفاهیم استغفار در قرآن 77
فصل پنجم 79
استغفار و آثار آن در زندگی انسان 79
انسان و معصیت 80
فلسفه استغفار اولیاء الهی 80
آثار و برکات استغفار در زندگی در برخی آیات و روایات 81
فصـل ششم 85
توبه و قرآن 85
فصل هفتم 89
جایگاه شناسی توبه و استغفار 89
تفاوت استغفار و توبه 91
اهمّيت استغفار 92
آثار استغفار 93
ضرورت استغفار 96
اهمیت استغفار از خدا 96
تفاوت استغفار و توبه 97
وجوه مغایرات توبه و استغفار 97
اهمّیت استغفار 99
الفاظ استغفار 100
اجابت استغفار 100
وساطت در استغفار 101
انواع وساطت برای استغفار 101
خصوصیات واسطه برای استغفار از خدا 102
عدم منافات وساطت با توحید 102
ممنوعیّت استغفار برای مشرکان 103
علت ممنوعیّت استغفار برای مشرکان 103
علت استغفار حضرت ابراهیم برای آذر 104
شأن نزول آیه ممنوعیّت استغفار برای مشرکان 104
ضعف شأن نزول مذکور 105
بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقان 106
علت بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقان 107
استغفار کنندگان 108
علل استغفار انبیاء 110
استغفار انبیاء و مقام نبوت 111
نظر اهل سنت در این باب 112
فرشتگان 112
عدم استغفار فرشتگان برای خود 113
علل عدم برتری فرشتگان بر انبیاء 113
فصل هشتم 115
وجه اشتراک کارکردهای تربیتی در قرآن و صحیفه سجادیه 115
استغفار و برکات سه گانه آن 118
چگونگی استغفار 121
ضرورت استغفار دائمی 122
نقش استغفار در زندگی 122
نقش استغفار 126
از چه چیزی استغفار کنیم؟ 126
آثار استغفار 127
آداب استغفار 128
ارزش استغفار 130
استغفار، با فضیلت‌ترین دعا 130
عصمت پیامبر(ص) 131
استغفار معصومان (ع) 135
خوش‌بو کردن خود با استغفار 139
لذت ترک گناه 140
لذت باقی به جای لذت فانی 142
استغفاری فراتر از خودبینی ها 145
استغفار برای دیگران، مقام ربوبیتی انسان 146
امکان آمرزش تمام گناهان 151
توبه محبوب نزد خدا کدام است؟ 153
توبه، عنایت الهی و گرایش خدا و بنده 154
چرا، و چگونه توبه کنیم؟ 156
از چه توبه کنیم؟ 159
راه های استمرار توبه 162
عوامل کسب توفیق توبه 164
توبه، عنایت های مکرر الهی 165
بسترها و زمینه های توبه 166
توبه حقیقی و شرایط آن 170
تجلی حق در غفاریت و رحیمیت 174
پیشینه توبه 175
چگونگی و پذیرش توبه 176
توبه کردن واجب است یا مستحب؟ 181
وجوب توبه در قرآن 181
سیماى توّابین 182
آداب و شرایط استعاذه 184
قدم در مسیر رستگاری 186
توبه یک زن در سخت ترین شرایط 188
آثار و پیامدهای گناهان اجتماعی 190
بوی بد گناهان 193
بوی عفن زنا و دروغ 197
حزن عارضی در سلوک عارفان 198
پیامبران هم توبه می کنند؟! 201
ستون توبه 205
فصل نهم 208
نتیجه و ارزیابی 208
اهمیت و ضرورت استغفار 209
انواع استغفار 211
استغفار واجب 211
استغفار مستحب 212
استغفار حرام 213
استغفار برای مشرکان 213
بی‌تأثیر بودن استغفار برای منافقان 214
استغفار در قرآن 215
آثار استغفار 215
پیشگیری از عذاب الهی 215
آمرزش گناهان 216
افزایش روزی 217
رفاه و عمر طولانی 218
بهترین مکان و زمان استغفار 219
منـابع و مآخـذ 223

بنابرغلامعلی (1392) به بررسی اعتبار سنجی الصحیفه السجادیه پرداخته است. صحیفه سجادیه، مشهورترین میراث حدیثی اهل‌بیت _ علیهم‌السلام _ است که برخی سند آن را متواتر خوانده‌اند. با وجود این ادعا، در موضوعات همسو با آن، در کتاب‌های فقهی کمتر به صحیفه سجادیه استناد شده است. مساله اصلی در چگونگی پدید آمدن ادعای تواتر صحیفه سجادیه است. حقیقت، آن است که ادعای تواتر صحیفه با معیارهای دانش رجال سازگار نیست، ولی گردآوری قراین گوناگون، به ویژه در نگاه فهرستی و طریق به کتاب، بیان‌گر اعتماد به صدور صحیفه سجادیه‌ای است که به عنوان صحیفه کامله سجادیه نامبردار است. نوشتار حاضر، ارزیابی رجالی برای اعتماد به میراث مکتوب را ناکارآمد می‌داند و با فراهم آوردن قرینه‌هایی، اطمینان عرفی به این کتاب را ثابت می‌کند. دستاورد این پژوهش آن است که نام بردن راویان و ذکر طریق در میراث کتاب‌های مشهور از باب تیمن و تبرک است و مسند بودن دسترسی به کتاب را نشان می‌دهد و ناشناخته بودن برخی راویان خللی بر میراث مکتوب وارد نمی‌کند. البته قرینه‌هایی مانند وجود سندهای متفاوت برای برخی از دعاها، وجود روایت‌های پنج‌گانه صحیفه و نیز طریق زیدیه تا اندازه‌ای ضعف سندی صحیفه سجادیه را جبران می‌نماید. شهرت این کتاب و محتوای ژرف آن سبب شده است که برخی عالمان، با ادعای تواتر صحیفه، بررسی‌های رجالی در باره آن را مسکوت بگذارند؛ اما حقیقت، آن است که با وجود شمارش اسناد فراوان برای صحیفه سجادیه، از نظرگاه دانش مصطلح الحدیث، سند صحیفه را نمی‌توان متواتر خواند؛ زیرا فراوانی راویان در همه طبقات مشاهده نمی‌شود و راویان دو طبقه اول به یک پدر و پسر به نام‌های: متوکل بن هارون و عمیر بن متوکل منحصر است. استفاده صحیح از قرینه‌ها اگر چه نمی‌تواند سند صحیفه‌ را متواتر نشان دهد، ولی شهرت کتاب صحیفه‌ سجادیه را می‌نمایاند و اطمینان عرفی به صدور این کتاب را از امام سجاد _ علیه السلام _ نشان می‌دهد؛ چرا که از منظر دانش مصطلح الحدیث و ارزیابی رجالی، وجود برخی افراد نظیر ابو المفضل شیبانی در سلسله سند انتقال صحیفه، سبب ضعیف شمردن سند خواهد شد، ولی چنان‌چه با نگاه فهرستی به انتقال صحیفه سجادیه بپردازیم، راوی در اوج ضعف می‌تواند در انتقال میراث حدیثی امانت‌دار باشد. در این سلسله سند، 10 راوی نام برده شده است و در آخر هم متوکل از یحیی بن زید و امام صادق _ علیه السلام _ صحیفه سجادیه را روایت کرده است. آنچه در اسناد صحیفۀ سجادیه آمده است، عمیر بن متوکل، از پدرش متوکل بن هارون، از یحیی بن زید، صحیفه را روایت می‌کند.
پورقاسمیان (1384) به موضوع نگرشی به کتاب صحیفه سجادیه پرداخته است. و این مقاله ای ترجمه ای از کتاب ویلیام چیتیک می باشد. « ویلیام چیتیک » دانشمند آمریکایی معاصر ، صحیفه سجادیه را به زبان انگلیسی ترجمه کرده و گفتاری در معرفی امام سجاد (ع) ، صحیفه سجادیه و آداب دعا در اسلام نگاشته ، که به پیوست آن ترجمه منتشر شده است . در این مقاله – که خلاصه ای از گفتار چیتیک آمده – توضیحاتی در باره تاریخچه کتاب صحیفه ، دعاهای امام سجاد (ع) ، نسخه شناسی صحیفه ، آثار علمی نگاشته شده حول محور آن ، نقش دعا و مناجات در تربیت انسان ، بینش اسلامی نسبت به دعا ، وجوه مختلف درون مایه صحیفه و شیوه و مبنای ترجمه خود سخن گفته است.
اکبرلو و مهدوری راد (1395) مبانی قرآنی توبه در صحیفه را مورد بررسی قرار دادند. صحیفه سجادیه، میراث گران‌قدر و زندگی­ ساز سیّد ساجدان علی­بن الحسین علیه السلام است که به زبور آل محمّدصلی الله علیه و اله مشهور ­گشته است. در ذیل حدیث متواتر و ارجمند ثقلین و نیز مفاد کلام رسول‌الله صلی الله علیه و اله «انتم مع القرآن و القرآن معکم» آموزه ­های روایی و قرآنی همسوی و همسان هستند. بدین‌سان مطالعه درون­مایه صحیفه سجادیه از این منظر پژوهشی ضروری و ثمربخش است. چنانچه در بررسی، ارتباط محتوایی ژرف میان این دو میراث گران‌سنگ تبیین شود، می‌تواند دلیلی استوار به صحت انتساب صحیفه به امام علیه السلام باشد. این پژوهش با تبیین ارتباط قرآن و صحیفه و توجه به تفسیر آیات در زمینه خاستگاه­های توبه تلاشی در راه نشان دادن پیوند محتوایی این دو کتاب شریف است. پژوهش حاضر، با مراجعه به صحیفه سجادیه، مهم‌ترین خاستگاه­ های توبه را – که ریشه در ذات متعالی و صفات کمال پروردگار دارد مانند قدرت، رحمت، غفّاریت، توابیّت، فضل – استخراج نموده، سپس هرکدام از این اصول را مورد تحلیل و بررسی بیشتر قرار داده است. پژوهش حاضر، با مراجعه به صحیفۀ سجادیه، مهم‌ترین خاستگاه‌های توبه را – که ریشه در ذات متعالی و صفات کمال پروردگار دارد مانند قدرت، رحمت، غفاریت، توابیت، فضل – استخراج نموده، سپس هرکدام از این اصول را مورد تحلیل و بررسی بیشتر قرار داده است. واضح است که این عبارات اشاره به آیاتی دارند که ظهور عظمت و قدرت خدا را در مقام افاضۀ رحمت و فضل بر انسان‌ها بیان می‌کنند؛ از جمله: نسا: 149، ممتحنه: 7، جمعه: 4، اسرا: 87. بدین جهت امام(ع) در بیشتر نیایش‌های خود با‌ تعبیرهای ‌دل‌نشین ‌در‌ صدد استرحام ‌و‌ جلب رحمت ‌بی‌انتهای حضرت ‌حق‌ تعالی است ‌و‌ برای این منظور، بیشتر ‌از‌ فقر ذاتی بنده ‌و‌ نیاز همه جانبۀ ‌او‌ ‌به‌ پروردگار ‌و‌ نیز ‌از‌ غنای مطلق ‌و‌ فضل ‌و‌ کرم حضرت خداوندی ‌به‌عنوان دست‌مایۀ‌ عفو و آمرزش، سخن رانده است . خداوند در این آیه ضمن اظهار لطف و کرم، غفران و آمرزش خود را به بندگان می‌نمایاند، با اینکه از بنده ناسزا می‌بیند و کفر می‌شنود، نه‌تنها در عقوبت نمی‌شتابد، بلکه توبه و عفو بر وی عرضه می‌کند و اگر باز آید مغفرت وعده می‌دهد و به‌قدری از بازگشت بندۀ خویش خوشحال می‌شود که حد ندارد: إن الله -عز و جل- یفرح‌ بتوبة عبده المؤمن إذا تاب‌، کما یفرح أحدکم بضالته‌ إذا وجدها . امام(ع) در دعای طلب توبه به این نکته اشاره می‌کند که مبنای توبه فضل الهی است و فرد گناهکار از طریق آن به خداوند پناه می‌برد و بر ترک آنچه از او سر زده، و جبران تقصیر گذشته راسخ می‌شود.
صفری (1385) به ترجمه کتاب مقدمه ای بر صحیفه سجادیه اثر ویلیام سی چیتیک پرداخته است. ویلیام چیتیک یکی از اسلام‌شناسان بزرگ غربی است که تاکنون مطالعات زیادی درباره عرفان اسلامی انجام داده است. از جمله کارهای مهم وی ترجمه صحیفه سجادیه، کتاب دعای منسوب به امام زین‌العابدین از زبان عربی به زبان انگلیسی است. او مقاله حاضر را در مقدمه ترجمه انگلیسی صحیفه سجادیه نگاشته است. چیتیک، ضمن توضیحی کوتاه درباره امام زین‌العابدین و نیز تبیین جایگاه دعا و مناجات در اسلام، کوشیده تا یک بحث تاریخی کوتاه درباره سندها و نسخه‌های مختلف صحیفه ارائه کند. همچنین تحلیلی محتوایی نیز از ساختار ادعیه و مناجات‌های موجود در صحیفه ارائه کرده است.
انجم شعاع (1393) به تأثیر شیطان بر انسان در تطبیق گزاره های صحیفه ی سجادیه با قرآن پرداخته است. قرآن با بیان ابعاد گوناگون فعالیت های شیطان، به معنی او می پردازد. صحیفه سجادیه نیز همگام با قرآن، مفاهیم ارزش مندی را در موضوع شیطان شناسی مطرح کرده و دعای هفدهم، به شناخت شیطان اختصاص دارد. پزوهش حاضر، به بررسی سخنان امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، درباره تاثیر شیطان بر انسان می پردازد. تلاش شیطان برای انحراف فکری و عملی انسان، در قالب گزاره های متعددی مورد اشاره امام سجاد علیه السلام قرار گرفته و دو بخش مقاله را تشکیل می دهد. از ویژگی های این نوشتار، جمع آوری تمامی متون مذکور در صحیفه و تطبیق و تحلیل آن با آیات قرآن کریم است. دستور خداوند در قرآن، درباره شناخت شیطان و نیاز به یادگیری روش های او در منحرف کردن انسان، نگارش مقاله حاضر را ضروری می نماید.
خداوند متعال نیز در قرآن کریم، دشمنی آشکار شیطان را گوشزد و با بندگان اتمام حجت کرده است ، اما بسیاری از انسان‌ها با وجود روشن بودن این آیات، در دام فریب شیطان گرفتار می‌شوند: و اتل علیهم نبأ الذی ءاتیناه ءایاتنا فانسلخ منها فأتبعه الشیطان فکان من الغاوین ؛ و بر آن‌ها بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم، ولی (سرانجام) خود را از آن تهی ساخت و شیطان در پی او افتاد و از گمراهان شد. خداوند نیز در آیات قرآن با تأکید بر این مطلب، فضل و رحمت الهی را عامل گمراه نشدن شمرده است: و لو لا فضل الله علیکم و رحمته لاتبعتم الشیطان إلا قلیلا ؛ اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عدۀ کمی، همگی از شیطان پیروی می‌کردید (و گمراه می‌شدید). شیطان، شیرینی کاذب گناه را آن‌چنان خوش به انسان می‌چشاند که نتواند آن را ترک کند و در مقابل، دل‌نشینی طاعت و کار نیک را طوری مشکل نشان می‌دهد که در دل انسان، تلخ، مشکل، طاقت‌فرسا و نفرت‌انگیز به نظر برسد؛ برای مثال، انفاق به هم‌نوع از کارهای نیکی است که طبق آیات قرآن، شیطان با برجسته کردن فقر، آن را مشکل می‌نمایاند. تاریک نشان دادن مسیر حق، شبهه‌افکنی، ایجاد بدگمانی به رازقیت خداوند، وعده‌های دروغ، ایمنی دادن از عذاب و ترساندن از غیرعذاب، زیباسازی معصیت و سخت جلوه دادن طاعت و سرزنش، از تلاش‌های شیطان در جهت انحراف فکری و عقیدتی انسان است که در صحیفه به آن اشاره شده است.”
آموزه‌های قرآن کریم، فرشتگان برای مؤمنان ، و اهل زمین استغفار می‌کنند و درخواست آمرزش گناه، صفت پرهیزکاران معرفی شده است (لِلَّذینَ اتَّقَوا… اَلَّذینَ یقولونَ رَبَّنا اِنَّنا ءامَنّا فَاغفِر لَنا .
حدود ۳۰ آیه از قرآن کریم، درباره استغفار انبیاست . با این حال علامه طباطبایی، با اشاره به عصمت انبیاء، ارتکاب معصیت توسط آنها را مغایر با وظایف تبلیغی آنها دانسته و احتمال داده است که پیامبران، اعمال مباح خود را گناه شمرده و برای آن استغفار می‌کرده‌اند .
در آیات قرآن کریم و همچنین سخنان نقل‌شده از معصومان، برخی از آثار استغفار بیان شده است؛ از جمله: در امان ماندن از عذاب الهی (وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ؛ كَانَ فِي الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِهِ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِي رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِي فَالِاسْتِغْفَارُ )؛ همچنین ببینید: ، آمرزش گناهان، (فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّارًا؛ و گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره آمرزنده است افزایش روزی و فرزندان ، و همچنین عمر طولانی (بر اساس تفسیر مفسران شیعه و سنی) .
احکام
استغفار، مستحب است، اما ممکن است به دلایلی، واجب یا حرام باشد. این احکام عبارتند از:
1. استغفار مستحب: استغفار، بهترین دعا و عبادت به شمار رفته و در همۀ احوال، مستحب دانسته شده است؛ از جمله : بین دو سجده نماز ، بعد از تسبیحات اربعه، در قنوت به خصوص قنوت نماز وتر، هنگام سحر، و در ماه رمضان .
2. استغفار واجب: استغفار در مواردی واجب است؛ از جمله به عنوان کفّارۀ مُحرِمی که یک یا دو بار، مرتکب جدال شود (در جدال بر راست، در کمتر از سه مرتبه، غیر از استغفار چیزی نیست؛ و در سه مرتبه، کفاره آن یک گوسفند است .
3. استغفار حرام: بنابر قرآن کریم، استغفار مؤمنان برای مشرکان جایز نیست .
آداب
در روایات نقل‌شده از امامان معصوم، آدابی برای استغفار ذکر شده است؛ از جمله امام علی(ع)، خطاب به مردی که در حال استغفار بود، ۶ ویژگی برای حقیقت استغفار بیان کرده است؛ از جمله پشیمانی از گذشته، تصمیم جدی بر بازنگشتن به گناه، ادا کردن حقوق مردم، انجام واجبات، و چشاندن رنج طاعت به جسم .
استغفار، گرچه محدود به زمان و مکان خاصی نشده، اما در قرآن کریم، بر استغفار در وقت سَحر تأکید شده است (الصَّابِرِ ینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِ ینَ بِالْأَسْحَارِ ، قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکمْ رَ بی‌ۖ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّ حِیمُ .
انواع استغفار
استغفار از نظر چگونگی و موضوع گناه به سه نوع تقسیم شده است:
1. استغفار از گناه شخصی و ظلم بر نفس (گناهان شخصی)
2. استغفار از گناه و تعدّی نسبت به حقوق افراد دیگر (گناهان افراد نسبت به یکدیگر)
3. استغفار از گناهان اجتماعی (گناهان مدیران و سیاستمداران و رهبران جامعه)
استغفار یا قولی است مانند گفتن «استغفر اللّه» و یا فعلی مانند انجام دادن عملی که موجب آمرزش انسان می‌گردد .

اقسام استغفار از نظر حکم شرعی
استغفار گرچه فی نفسه مستحب است، لیکن گاهی به جهت عوارضی واجب یا حرام می‌گردد. از این رو، استغفار به لحاظ حکم سه گونه است:
استغفار مستحب
استغفار از آن جهت که بهترین دعا و عبادت به شمار می‌رود، در همۀ حالات به ویژه موارد ذیل مستحب است :
بین دو سجدۀ نماز؛
بعد از تسبیحات اربعه؛
در قنوت به خصوص‌ قنوت نماز وتر؛
هنگام سحر؛
برای میّت هنگام تشییع جنازه، دفن و زیارت قبر او؛
در نماز باران؛
در ماه رمضان؛
برای ترک برخی آداب و سنن مانند استغفار برای لطمه زدن بر سر و صورت خود به عنوان کفّارۀ آن.
استغفار واجب
استغفار به عنوان کفّارۀ واجب بر محرم در صورت جدال کمتر از سه بار و فسوق، یا بدل کفّارۀ واجب بر کسی که توان انجام هیچ یک از خصال کفّاره (آزاد کردن برده، گرفتن دو ماه روزه یا اطعام یا پوشاندن شصت فقیر) را ندارد واجب است . البته بدلیّت استغفار در کفّارۀ ظهار در صورت ناتوانی از پرداخت کفّاره، مورد اختلاف است .
در وجوب استغفار در نماز میّت و نیز از سوی غیبت کننده برای کسی که او را غیبت کرده، اختلاف است .
استغفار حرام
استغفار برای مشرکان و کفّار- به نصّ قرآن کریم و نیز مخالفان و منافقان، حرام است. .