کتاب بررسی جایگاه سوءظن در اسلام و روانشناسی

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 9
فصـل اول 15
کلیات 15
مفهوم اخلاق 16
واژه خلق و خلق در آیات 17
اخلاق در منابع اسلامی 18
آداب 18
رفتارها 19
فضایل اخلاقی 21
رذایل اخلاقی 21
رذائل اخلاقی بر اساس نظام اخلاقی اسلام 23
تعریف سوء 24
تعریف ظن 27
ظن به معنای یقین 29
انواع ظن 29
حُسن ظن 30
معنای سوء ظن 30
تعریف روانشناسی 35
اصطلاح روانشناسی 36
رفتارگرایی 37
تعریف رفتارگرایی 38
شاخه‌های مختلف رفتارگرایی 38
تعریف شخصیت 40
تعریف اختلال شخصیت 41
ملاک های تشخیصی کلی برای اختلال شخصیت 42
انواع اختلال شخصیت 42
اختلال شخصیت پارانوئید 45
معیارهای تشخیصی DSM-IV-TR در مورد اختلال شخصیت پارانوئید 46
فصـل دوم 49
سوءِ ظن در منابع اسلامی (قرآن و سنّت) 49
سوء ظن چیست؟ 50
انواع سوءظن 51
ریشه های سوءظن 75
آثار و مفاسد سوء ظن 85
مفاسد فردی سوء ظن 85
مفاسد اجتماعی سوء ظن 94
درمان بیماری سوء ظن از منابع اسلامی 103
علاج سوء ظن 104
فصـل سوم 119
سوءِ ظن درروان شناسی (پارانوئید) 119
شخصیت چیست؟ 120
اختلال شخصیت چیست؟ 121
اختلال شخصیت پارانوئید (بد گمان) 122
انواع اختلال پارانوئید 123
علل اختلال شخصیت پارانوئید 125
علائم پارانوئید 129
راه های پیشگیری از پارانوئید 132
راه های درمان پارانوئید 132
فصـل چهارم 137
نتیجه گیری 137
نقاط اشتراک و افتراق در حیطۀ معناشناسی 138
انواع سوء ظن 140
تطبیق ریشه های سوء ظن در منابع اسلامی و روانشناسی 141
تطبیق راه درمان سوء ظن در منابع اسلامی با پارانوئید در روانشناسی 142
منـابع و مآخـذ 147

ماده ی خَلَقَ و مشتقات آن در قرآن فراوان بکار رفته است، اما واژه ی متناسب با بحث ما واژه «خُلُق» است که در دو جای قرآن یعنی آیه 137 سوره ی شعرا: «إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ» و آیه 4 سوره ی «قلم»: «وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ» به کار رفته است. «خلق» در آیه اول به معنای «عادت و شیوه» به کار رفته است و با معنوی لغوی تناسب دارد و از همین رو علامه طباطبایی در ذیل آن، به کلام «راغب اصفهانی» در «مفردات» استناد نموده است ؛ اما «خُلُق» در سوره «قلم» که در مقام توصیف و مدح پیامبر اکرم (ص) به کار رفته است، با بحث ما مرتبط است. از این رو ضروری است که در معنا و تفسیر آن تامل بیشتری بنماییم. علامه طباطبایی در تفسیر آیه می گوید: «اگر چه آیه صرف نظر از سیاق آن، در مقام مدح حسن خلق پیامبر و بزرگداشت اوست، لکن با نظر به سیاق آن، آیه ناظر است به اخلاق نیکوی اجتماعی مربوط به معاشرت آن حضرت، مثل ثبات بر حق، صبر بر آزار مردم و ستم آنان، عفو گذشت، فرابخشش، رفق، مدارا و تواضع و غیر این ها» . فیض کاشانی در توجیه متصف شدن پیامبر به این صفت می گوید: «زیرا تو از قومت آن چه را دیگران تحمل نمی کنند، تحمل کرده ای» . شیخ طوسی نیز در تفسیر آیه، ضمن اشاره به معنای خلق می گوید: «خلق کریم عبارت است از صبر بر حق، فرا بخشش و تدابیر امور بر مقتضای عقل و در آن رفق، بردباری، حلم و مدارا و … اخذ شده است» . از مجموعه کلمات مفسرین معلوم می شود وجه متصف شدن پیامبر به «خلق عظیم» عمدتا اخلاق اجتماعی او بوده و اکثر مصادیقی که در تفاسیر ذکر شده، از همین مورد است و جالب این که علامه طباطبایی در ذیل آیه، به واژه «اخلاق اجتماعی» تصریح نموده است؛ بنابراین از این کاربست واژه ی «خلق» در قرآن، آشکار می شود که نمی توان خلق و اخلاق را به ملکات نفسانی و صفات درونی و فردی منحصر نمود.
اخلاق در منابع اسلامی
واژه ی «اخلاق» در مورد متعدد و فراوانی در سخنان معصومین (ع) مورد استفاده قرار گرفته و از بررسی اجمالی این سخنان، به دست می آید که این واژه، علاوه بر صفات درونی و ملکات نفسانی، حداقل دو کاربرد دیگر نیز وجود دارد؛ که عبارت است از: «آداب» و «رفتار». در ادامه برای هر یک نمونه هایی از روایات نقل می گردد.
آداب
الف) شستن دست ها قبل و بعد از غذا: امام علی (ع): «غسل الیدین قبل الطام بعده زیاد فی الرزق و… تمسک با الخلاق النبیین»
ب) نظافت و پاکیزگی: امام رضا (ع): «من الاخلاق الانبیاء التنظیف؛ پاکیزگى از اخلاق پیامبران است» .
ج) استعمال عطر: امام علی (ع): «من الاخلاق الانبیاء التنظیف و الطیب؛ از اخلاق پيامبران، به كار بردن بوى خوش است. »
د) نیکی به مهمان: پیامبر (ص): «و من مكارم الأخلاق قرى الضَيف؛ از جمله مكارم اخلاق، پذيرائى از مهمان است» .
ه) برخورد گرم با دیگران، رعایت ادب در سخن، گشاده رویی در برخورد: حسن بن محبوب عن بعض اصحابنا قال: قلت لابی عبدلله (ع): (ما حد حسن الخلق)؟ قال: «تلین جانبک و تطیب کلامک و تلقی اخاک ببشر حسن» . همچنین در روایات دیگری «مسواک زدن» و «سبقت در سلام» از مصادیق اخلاق به حساب آمده است .
رفتارها
الف- عن علی بن الحسن (ع) قال: «من اخلاق المومن الا نفاق علی قدر الاقتار و التوسع و انصاف الناس و ابتداء ایاهم بالسلام؛ از اخلاق مومن، انفاق بر خانواده به اندازه تنگدستی در فقر و ناداری، گشایش دادن و توسعه و هزینه نمودن به اندازه توسعه‌ای است که خداوند به انسان داده و انصاف در برخورد با مردم و آغازگر بودن در سلام به مردم است» . طبق این حدیث انفاق نمودن و سلام کردن، رفتار هستند؛ هر چند تقدم در سلام کردن، از آداب است.
ب- قال ابوالحسن موسی (ع): «… لیس من اخلاق المومنین الغش و لا الاذی و لاالخیانه و لااکبر لا لخناء و افحش و لاالامر به …». در این حدیث، اذیت کردن، فحش (گفتار زشت) و خناء (دشنام دادن) جزو رفتارها هستند.
ج- قال رسوا الله (ص): «الا ادلّکم علی خیر الدنیا و الاَخره؟ تصل من قَطَعَک و تعلی من حرمک و تعفو عمن ظلمک» . در این روایت، صله ارحام و عطا نمودن، از بارزترین مصادیق رفتارها هستند و جالب این است که این دو رفتارها، از جمله بهترین مصادیق اخلاق در دنیا و آخرت به حساب آمده است.
د- عن ابی عبدالله جعفر بن محمد صلوات علیهم، قال: «ان الله تبارک و تعالی خصّ الانبیاء علیهمم السلاام مکارم الاخلاق فمن کانت فیه فلیحمد الله علی ذلک و من لم تکن فیه فلیتضرع الی الله» و لیسأله قال: قلت: جعلتُ فداک. ما هی؟ قال: «الورع و القنوع و البصر و الشکر و الحلم و الحیاء و السخاء و الشجاعه و الغیر و البّر و صدق الحدیث و اداء الامانه» . در این روایت، با این که بیشتر موارد از صفات و ملکات هستند، چهار مورد آن یعنی شکر گذاری، سخاوت، راست گویی و اداء امانات جزو رفتارها هستند.
از مجموع بررسی واژه های «خلق» و «اخلاق» در آیات و رویات، نتایج ذیل به دست می آید:
•هر چند کاربرد بارز واژه ی «خلق» و «اخلاق»، صفات و ملکات نفسانی است، اما انحصار آن در این مورد صحیح نیست و شامل رفتارها و آداب اخلاقی نیز می شود.
•اخلاق اختصاص به صفات، رفتارها و اداب فردی ندارد و شامل صفات، رفتارها و آداب اجتماعی نیز می گردد؛ هم چنان که مرحوم علامه طباطبایی نیز گفته اند توصیف پیامبر اکرم (ص) به داشتن «خلق عظیم»، بیش تر ناظر به صفات و رفتارهای اجتماعی آن حضرت بوده است.
•اخلاق در جنبه های مثبت دارای مراتب است و به همین دلیل، در روایات، اخلاق به دو دسته مکارم اخلاق و محاسن تقسیم شده است. مکارم اخلاق، مرتبه عالی اخلاق است و شامل رفتارها و خلقیاتی است که برای انجام آن ها، انسان باید با هوای نفس و کشش غرایز حیوانی خویش بجنگد و در جهت مخالف آن ها قدم بردارد، یا لااقل ندای آن ها را نادیده بگیرد.
در حقیقت اخلاق از جمله مباحث مهم علمی و فلسفی است که از قرون گذشته تا امروز همواره مورد بررسی و تحقیق دانشمندان بشر بوده و هست و پیرامون آن از جهت تعریف اخلاق شناخت خوب و بد اخلاق و نقش فضایل و رذایل اخلاقی در زندگی بشر بحث بسیار کرده اند، کتابها نوشته اند و نظریات مختلف ابراز داشته اند و به طور کلی اخلاق را به 2 قسم فضایل و رذایل تقسیم کرده اند:

فضایل اخلاقی
اکثر فلاسفه و دانشمندان از قدما و متأخرین، فضائل اخلاقی را از ارکان اساسی سعادت بشر به حساب آورده و آن را مایه ی تعالی و تکامل مادی و معنوی می دانند و اینان معتقدند که صفات حمیده و خلقیات پسندیده عامل وظیفه شناسی و معیار زندگی انسان است. جوامع بشری در پرتو اخلاق خوب می توانند پیوندهای دوستی را بین خود محکم کنند. از حسن روابط اجتماعی برخوردار گردند، در رفاه و آسایش زیست نمایند و به کامیابی و موفقیتی که شایسته مقام انسان است دست یابند.
در حقیقت می دانیم شناخت صفات حمیده و ذمیمه و تمیز فضایل از رذایل، شرط اساسی اصلاح اخلاق است و مکارم اخلاق نشانه ی بزرگواری و کرامت نفس است.
مکارم اخلاق مایه تعالی معنوی و تکامل روحانی است. در پرتو مکارم اخلاق، آدمی از قیود خود پرستی و خوی حیوانی رهایی می یابد. بر غرایز و تمایلات نفسانی خویش غلبه می کند، دگر دوستی و حسّ فداکاری در نهادش شکوفا می گردد و انسان بالفعل می شود و از کمالاتی که لایق مقام انسان است برخوردار خواهد شد.