کتاب روابط ‏ایران ‏و ‏روسیه ‏بعد ‏از ‏انقلاب ‏اسلامی ‏در ‏ایران ‏(همراه ‏با ‏مروری ‏بر ‏تاریخچه‌ی ‏روابط ‏ایران ‏و ‏روسیه)

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 9
فصـل اول: مروری کوتاه بر تاریخچه‌ی روابط ایران و روسیه 17
تاریخچه‌ی روسیه 17
تاريخ روسيه (از قرن نهم تا پوتین) 17
لنين بر سر قدرت 22
آغاز دوران وحشت 23
خروشچف افشاگر 25
دوران رکود و سقوط 25
مشخصات جغرافیایی 28
تراکم 28
روسیه در یک نگاه 29
منابع اقتصادی 30
زندگی اقتصادی مردم 31
حوادث تاریخی بین ایران و روسیه 33
سایهروشن روابط چهارصدساله‌ی ایران و روسیه 34
دوره‌ی صفویه 34
دوره‌ی افشاریه و زندیه 37
دوره‌ی قاجار و پهلوی 38
رضاخان و رابطه با روسیه 40
بعد از پیروزی انقلاب 46
جنگ‌های ایران و روسیه 48
جنگ اوچمیازین 49
جنگ اصلاندوز 49
عهدنامه‌ی گلستان 50
آغاز دوره‌ی دوم جنگ‌های ایران و روس 50
ضدحمله‌ی روس‌ها 51
نتیجه‌ی نبردهای روس و ایران 52
نفوذ انگلیس در جریان جنگ‌های ایران و روس در دوره‌ی فتحعلیشاه 53
قرارداد ۱۹۰۷ کلید سیاست خارجی دول روس و انگلیس در ایران 61
جنگ‌های دوم ایران و روس 64
اولتیماتوم ۱۹۱۱ روسیه، علل و نتایج آن 64
مفاد این عهدنامه 70
لغو قرارداد ترکمانچای 71
بازتاب این عهدنامه در کشورهای ذینفع 71
دلایل شروع دوره‌ی دوم جنگ‌های ایران و روس 71
دلایل به تأخیر افتادن دوره‌ی دوم جنگهای ایران و روس 72
فصـل دوم: روابط اقتصادی ایران و روسیه 73
تجارت ایران و روسیه؛ از موانع تا فرصت‌ها 73
حجم تجارت خارجی ایران و روسیه 74
فرصت‌های بازار روسیه برای ایران 75
ظرفیت‌های صادراتی 76
موانع صادراتی ایران به روسیه 76
راهکارها 82
واردات 83
آشنایی با مهم‌ترین کالاهای وارداتی از روسیه 83
منافع مشترک اقتصادی ایران و روسیه 84
بازگشت پوتین و توافق هسته‌ای ایران 88
روابط ایران و روسیه در عصر پوتین 95
پرونده‌ی هسته‌ای؛ نقطه‌ی عطف روابط ایران و روسیه در دوره‌ی پوتین 96
روابط ایران و روسیه در عصر مدودف 97
مبادلات بازرگاني 98
همکاري در زمينه‌ی انرژي 101
ارتباطات و ترابري 106
فصـل سوم: روابط ایران و روسیه پس از جنگ سرد 109
مقدمه 109
نگاه دو دولت به يکديگر 110
همکاری‌های دو کشور در دوره‌ی جديد 113
روابط فدراسیون روسیه و ایران در چارچوب امنیت در دوران پس از جنگ سرد 115
همکاری ایران و روسیه در قالب انرژی (نفت و گاز طبیعی) 123
همکاری‌های فنی- نظامی 126
همکاری‌های منطقه‌ای 128
آسياي مرکزي 130
قفقاز 132
درياي خزر 133
خاورميانه 136
همکاری‌های دو کشور در مسائل بین‌المللی 138
چندجانبهگرايي 138
سفر پوتین به ایران؛ اوج همکاری دو کشور 140
اهمیت فدراسیون روسیه در برنامه‌ی هسته‌ای ایران 142
همکاری‌های انرژی ایران و روسیه با تغییر موازنه‌ها پس از برجام 148
سیاست انرژی هسته‌ای ایران 150
اهداف 150
پیشینه‌ی تاریخی 151
ویژگی‌های انرژی هسته‌ای و مطالعات عدم اشاعه 152
تلاش برای جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای 153
تحلیل روابط روسیه با ایران پس از برجام 155
ابعاد روابط 155
بیانیه‌های رسمی در مورد برنامه‌ی جامع اقدام مشترک (برجام) 157
فصـل چهارم: محور ایران و‌ روسیه در ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه 159
دو قدرت تأثیرگذار در خاورمیانه (ایران و روسیه) 159
روابط ایران و روسیه تحت سازمان همکاری شانگهای (SCO) 160
روابط ایران و روسیه در بحران سوریه 163
پویایی اساسی روابط روسیه و سوریه 164
دلایل اصلی حمایت روسیه از رژیم اسد در بحران سوریه 166
پویایی اساسی روابط ایران و سوریه 168
دلایل اصلی حمایت ایران از رژیم اسد در بحران سوریه 170
ارزیابی بحران سوریه از دیدگاه روابط ایران و روسیه 171
سیاست روسیه در قبال ایران 175
سیاست روسیه در قبال ایران در سوریه 177
تأثیرات احتمالی فشار آمریکا بر روابط آینده‌ی ایران و روسیه 178
رقابت ایران و روسیه در بحران سوریه 179
بازتاب جنگ داخلی سوریه بر سیاست داخلی و اقتصاد ایران 181
تلاش برای تضعیف ایران در سوریه 183
فصـل پنجم: چالش‌ها، تنش‌ها، محدودیت‌ها و فرصت‌ها برای آینده‌ی دو کشور 185
مشکل وضعیت دریای خزر 185
اهداف و موانع پیش رو در روابط ایران و روسیه 187
روسیه در نگاه مردم 194
انتظارات آینده از روابط دو کشور 194
منـابع و مآخـذ 205
منابع فارسی 205
منابع انگلیسی 207
منابع ترکی 213

گرچه روسيه تاريخي طولاني دارد، اما آن‌چه به‌عنوان يك حكومت و تشكيلات حكومتي در اين كشور به ثبت رسيده از حدود قرن نهم ميلادي است. قبل از اين تاريخ، قبايل مختلف در اراضي ميان دنيپر و ولگا، جلگه و علفزارهاي اين منطقه با گله‌داري، شكار حيوانات و يا صيد ماهي، روزگار مي‌گذراندند و اتحاد و ارتباطي بين آن‌ها وجود نداشت. از قرن نهم ميلادي، وارگ‌ها كه تيره‌اي از وايكينگ‌ها بودند به اين سرزمين سرازير شدند و شهر نووگراد توسط روديك، يكي از فرماندهان وايكينگ ساخته شد. برادر روديك، الگ، شهر «كيف» را بنا نهاد و به‌عنوان پايتخت در آن فرمانروايي خود را آغاز كرد.
مناطقي كه تحت سلطه‌ی وارگ‌ها قرار گرفت «رس» يا «روس» خوانده مي‌شد (كلمه‌ی «روسيه» مشتق از اين كلمه است). اين عنوان به‌تدریج به مردم ناحيه نيز اطلاق شد. جانشينان الگ بعداً در روسيه به حكومت رسيدند و همان كساني بودند كه آيين مسيحيت را بر اين كشور حاكم كردند. ازجمله‌ی این جانشینان، یاروسلاو بود که در تاریخ روسیه به او لقب خردمند داده‌اند. او در سال ۱۰۱۹ به حکومت رسید.
روس كي‌يف در دوران حكومت ياروسلاو خردمند در قرن يازدهم به اوج عظمت خود رسيد. ياروسلاو براي توسعه‌ی فرهنگ و تحصيلات در روس تلاش بسيار كرد. وي اولين كتاب قانون روسي را تأليف كرد كه نام آن «روسكايا پراودا» (حقيقت روسي) بود. بعد از مرگ ياروسلاو در سال ۱۰۵۴، روس كي‌يف فروپاشيد. موقعيت كشور به‌شدت به كنترل بر راه‌های تجاري بين اروپاي شرقي و بيزانس بستگي داشت و درنتیجه با بسته شدن اين راه‌ها بعد از حملات اقوام تركي به نام پولوفتسي، اوضاع كشور رو به وخامت رفت و با تهاجم جنگاوران صليبي به قسطنطنيه در سال ۱۲۰۴، وضعيت بدتر شد. انتقال حكومت به وارثين متعدد باعث تجزيه‌ی قدرت شد. نوه‌ی ياروسلاو به نام ولاديمير دوم (مونوماخ) براي آخرين بار سعي كرد روس كي‌يف را متحد كند ولي بعد از مرگ وي در سال ۱۱۲۵، تجزيه‌ی قدرت ادامه يافت.
در اين شرايط، برخي مناطق از روس كي‌يف جدا شدند. بين آن‌ها نووگورود بيش از همه شهرت يافت و قدرتمند شد. اين شهر به‌عنوان يك قدرت تجاري بر ديگر شهرها برتري داشت. در قرن سيزدهم، نووگورود به يكي از حكومت‌هاي شهري اروپا تبديل شد. كي‌يف در اين بين اهميت خود را از دست داد و مراكزي مانند سوزدال، ولاديمير و بالأخص مسكو جانشين آن شدند. هرچند رهبري اين مناطق به عهده‌ی اعقاب خاندان ريوريك بود، اما آن‌ها اغلب در حال جنگ با يك‌ديگر بودند.
در بهار ۱۲۲۳ میلادی، ارتش سی‌هزار نفره‌ی مغول‌ها، سرزمین‌هایی را که در کنار دریای خزر قرار داشت و همچنين منطقه‌ی قفقاز را تحت کنترل خود درآورد. با شکست ارتش ارمنی‌ها و گرجی‌ها، آن‌ها وارد شهر دربند داغستان شدند. آلان‌ها (آستیایی‌ها) از شاهان روس کمک خواستند و روس‌ها هم به درخواست آنان جواب مثبت دادند. ۳۱ مه ۱۲۲۳ در نزدیکی رود کلکا نبردی میان مغول‌ها و روس‌ها صورت گرفت که درنتیجه، روس‌ها شکست خوردند. در سال ۱۲۳۶ ارتش مغول‌ها با رهبری باتی‌خان به منطقه‌ی کناره‌های رود ولگا حمله كردند و آن را به کنترل خود درآوردند. در سال ۱۲۳۷ مغول‌ها به شمال- شرق روسیه وارد شدند. در زمستان همین سال، شهر ریازان را کاملاً تصرف و خراب کردند و سپس حرکت‌شان را به‌سوی مسکو ادامه دادند. در این حمله، شاه ولادیمیر و تمام اهل خانواده‌اش توسط مغول‌ها کشته شدند.

بدین‌ترتیب، حکومت مغول‌ها در روسیه آغاز شد. طی حكومت ۸۰ ساله‌ی مغول‌ها، بارها مردم روسیه به رهبری شاهزادگان روس با آنان به نبرد پرداختند که بیش‌ترشان با شکست روس‌ها به پايان می‌رسید. بالأخره در سال ۱۴۶۰ میلادی، شاه واسیلی دوم حملاتش را از شهر نووگورود آغاز کرد و در نبرد سنگینی که با مغول‌ها داشت، موفق به شکست آن‌ها شد.
در سال ۱۴۶۰، ايوان كبير به قدرت رسيد. او توانست حكومتي مركزي به وجود بياورد و شاهزادگاني را كه در گوشه و كنار سرزمين، حكومت‌هاي كوچك و ضعيفي را براي خود درست كرده بودند، وادار به اطاعت كند. به این ترتیب، مسكو پايتخت سرزمين روسيه شد.
ايوان پس از تثبيت موقعيت خود، از دادن باج به مغولان خودداري كرد. مغول‌ها خشمگين از قضيه، به مسكو لشكر كشيدند، اما با مقاومت و سرسختي لشكريان ايوان، شکست خورده و بازگشتند. به این ترتیب، روسيه در سال ۱۴۸۰ استقلال خود را به دست آورد. ايوان همچنين توانست در جنگ ديگري، لهستاني‌ها را شكست داده و روسيه را به كشورهاي اروپايي مرتبط كند.
پس از ايوان، پسرش واسيلي به حكومت رسيد كه نقشه‌هاي پدر را در قدرت بخشيدن به روسيه دنبال كرد. بعد از او، چون پسرش تنها ۳ سال داشت، همسرش و گروه شاهزادگان و درباریان، زمام امور را به دست گرفتند و تا زمان به بلوغ رسيدن ايوان، روسيه را حفظ كردند.
ايوان چهارم معروف به ايوان مخوف، پادشاهي مستبد بود كه رعب و وحشت زيادي را در مردم ايجاد كرد. شکست تزار براي كنترل ليوونيا و ساحل درياي بالتيك درنتیجه‌ی مقاومت لهستان و سوئد باعث شد ايوان دچار بيماري رواني شود. سياست جنون‌آمیز داخلي وي به قتل بخشي از نخبگان و تهي شدن برخي از مناطق مسكوني كشور انجاميد. تمام اين امور باعث بروز بحران شديد اقتصادي در كشور شد كه ايوان مخوف در سال ۱۵۸۴ بعد از مرگش، بار آن را به دوش وارثين خود گذاشت.
فيودور اول، فرزند ايوان، فردي بيمار و ضعيف بود، برادر زنش بوريس گودونوف در دوران حكومت وي برتري داشت. فيودور بدون وارث در سال ۱۵۹۸ از دنيا رفت. پس از وی شوراي اشراف، بوريس گودونوف برادر زنش را تزار اعلام کردند، اما او نیز نتوانست امور را با موفقیت ادامه دهد. در سال ۱۶۱۲ نجبا و شاهزادگان از بين خود، میخاییل رومانف را به‌عنوان شاه برگزيدند و قدرت را به‌طور كامل در اختيار وی گذاشتند. ميخاييل فرزند روحانی بزرگ مسكو و نوه‌ی برادرزن ايوان چهارم بود. او سلسله‌ی رومانف را بنا نهاد كه تا انقلاب روسيه در سال ۱۹۱۷ استقرار داشت. اوضاع روسيه در اين زمان به‌شدت وخيم بود.
پس از رومانف چند نفر ديگر به قدرت رسيدند كه نقش عمده‌اي در تاريخ روسيه از خود به جای نگذاشتند. در سال ۱۶۸۲ پتر اول به تخت نشست. او تحولات بزرگي را در روسيه به وجود آورد. درنتیجه‌ی برنامه‌هاي او، اصلاحاتي در ارتش و نظام اجتماعي اين كشور انجام گرفت. وي تمايل داشت روسيه به اروپا نزديك‌تر شود و شيوه‌هاي زندگي اروپايي به اين كشور راه يابد.
پتر كبير نه‌تنها از نظر حكومتي، بلكه به لحاظ مذهبي در روسيه تحولاتي را به وجود آورد و نظام قديمي كليسا را بر هم زد. او حتي پايتخت جديدي به نام سن‌پترزبورگ ساخت.
پتر كبير در سال ۱۷۲۵ فوت كرد. پس از او، تا به قدرت رسيدن كاترين دوم، روسيه در بحران فرورفت؛ زيرا خلأ قدرت، منجر به روي كار آمدن افراد مختلف در زمان‌هاي نه‌چندان طولاني شد. در دوران كاترين كبير، روسيه ۴۶۸ هزار کیلومترمربع از لهستان و بخش بزرگی از اوكراين را به تصرف درآورد. کاترین اصلاحاتی را در سيستم اداري، قضايي و آموزشي روسيه به وجود آورد.
بعد از كاترين دوم، پاول اول به قدرت رسيد. حكومت او مصادف با شورش‌هاي مختلف در ميان كشاورزان بود كه پس از وي نيز ادامه يافت. سیاست‌های مستبدانه‌ی وي باعث شد که اشرافيان عليه وي توطئه كرده و او را به قتل برسانند.
بعد از پاول، الكساندر اول به سلطنت دست يافت. در اين زمان، ناپلئون در فرانسه حاكم بود. ناپلئون تصميم گرفت روسيه را تحت نفوذ خود درآورد و با اين فكر به روسيه لشكر كشيد. سرما و زمستان طولاني به كمك الكساندر آمد و لشكر ناپلئون پس از ماه‌ها سرگرداني، با تلفات زياد، شکست خورده و به فرانسه بازگشت. در دوران الكساندر، اعتبار و شكوه روسيه درنتیجه‌ی پيروزي بر ناپلئون در سال ۱۸۱۲ به‌شدت افزايش يافت. روسيه بر بخش اعظم ماوراي قفقاز، فنلاند و باقي‌مانده‌ی لهستان حاكم شد.

پس از الكساندر، برادرش نيكلاي اول به قدرت رسيد و پس از وی، پسرش الكساندر دوم به جای پدر بر تخت نشست. او مجبور شد اصلاحاتي در وضعيت اجتماعي روسيه به وجود آورد كه از آن جمله مي‌توان به لغو نظام ارباب‌ورعیتی در سال ۱۸۶۱ اشاره كرد، اما اين اصلاحات خيلي دير شروع شد؛ زيرا در اين زمان، هسته‌هاي مقاومت مسلحانه در بين روشنفكران تشكيل شده بود و آنان براي انجام عمليات آماده مي‌شدند. يكي از نتايج تشكيل این‌گونه گروه‌ها، ترور الكساندر دوم در سال ۱۸۸۱ بود. جانشينان وي بدون انديشه به آينده، راه استبداد را پيش گرفتند. اين روش، اوضاع روسيه را وخيم‌تر ساخت.
امپراطوري در آغاز نسبت به فرهنگ‌هاي غير روس بردبار بود. لكن در نيمه‌ی دوم قرن نوزدهم و بالأخص در دوران الكساندر سوم تأكيد بر روسي بودن رژيم آغاز شد و زبان‌ها و فرهنگ‌هاي غيرروس مورد محدوديت‌هاي فزاينده قرار گرفتند.
در تاریخ ۹ ژانويه‌ی ۱۹۰۵، بيش از ۱۵۰ هزار نفر از كارگران سن‌پترزبورگی درحالی‌که عكس‌هايي از تزار و شمايل‌هاي حضرت مسيح (علیه‌السلام) و مريم (علیهاالسلام) را در دست داشتند براي دادن عريضه‌اي به شاه به طرف كاخ زمستاني او حركت كردند. نيكلاي دوم تزار وقت، پس از اطلاع از اين راهپيمايي، دستور سركوب مردم را كه قصد حركتي صلح‌آميز داشتند، صادر كرد. درنتیجه‌ی تيراندازي گارد شاهنشاهي، بيش از چندهزار نفر كشته و زخمي شدند.

مردم عامي روسيه كه تا آن زمان، تحت تأثیر تبليغات كليسا، تزار را به‌عنوان پدر خود مي‌پنداشتند…