کتاب درنگی ‏در ‏آثار ‏و ‏افکار ‏حکیم ‏سید ‏جلال ‏الدین ‏آشتیانی

فهرست
عنوان صفحه

مقدمه 7
فصـل اول 17
معرفی 17
بخش اول: سرگذشت‌ و شرح‌ حال‌ استاد سيدجلال‌الدين‌ ميري‌ آشتياني 18
زندگي‌نامه‌ استاد سيد جلال‌ الدين‌ آشتياني‌ 18
وداع‌ اين‌ عارف‌ وارسته‌ 21
بخش دوم: آثار و تأليفات‌ استاد آشتياني‌ 21
طبقه‌بندي‌ آثار استاد آشتياني‌ 21
ویژگی های شخصیتی و علمی استاد آشتیانی 27
ويژگيهاي‌ شخصيتي‌ و علمي‌ استاد آشتياني‌ 28
الف‌: ويژگيهاي‌ شخصيتي‌ 28
ولايتمداري‌ خصيصة‌ بارز استاد آشتياني‌ 28
تجليل‌ و تعظيم‌ استاد آشتياني‌ نسبت‌ به‌ مرجعيت‌ شيعه‌ 29
ب‌) ويژگيهاي‌ علمي‌ 30
سبك‌ ادبي‌ و اسلوب‌ نگارشي‌ آثار استاد آشتياني‌ 30
دلبستگي‌ به‌ زبان‌ فارسي‌ 31
تكريم‌ ايران و تمجيد از ايرانيان‌ 33
فصل سوم 35
استاد آشتیانی و احیای میراث گذشتگان 35
سير تاريخي‌ جريان‌ فكري‌ حكمت‌ و فلسفه‌ اسلامي‌ 36
لزوم‌ تدوين‌ تاريخ‌ كامل‌ فلسفه‌ و عرفان‌ و ابهام‌زدايي‌ از آن‌ 37
نوع‌ نگاه‌ استاد آشتياني‌ به‌ سنت‌ 39
عرض‌ و طول‌ تاريخ‌ فلسفه‌ اسلامي‌ 41
فصل چهارم 45
حوزه ها و چهره های درخشان حکمت و معرفت 45
معرفي‌ حوزه‌ها و چهره‌هاي‌ درخشان‌ حكمت‌ و معرفت‌ 46
جريانها و عوامل‌ تأثيرگذار در حيات‌ فلسفه‌ و عرفان‌ 46
مكتب‌ اصفهان‌ 47
نقش‌ صفويه‌ در اعتلاي‌ فرهنگي‌ و پويايي‌ حكمت‌ 48
صدرالمتألهين‌ شيرازي‌ به‌ روايت‌ استاد آشتياني‌ 49
ملاصدرا جامع‌ مشارب‌ مختلف‌ 50
روش‌شناسي‌ مكتب‌ صدرايي‌ 52
روحيه‌ امانت‌داري‌ و انصاف‌ در نزد صدرالمتألهين‌ 52
محيي‌الدين‌ ابن‌ عربي‌ 53
صدرالدين‌ قونوي‌ 54
سعيد الدين‌ سعيد فرغاني‌ 55
داوود قيصري‌ 56
ابن‌ فارض‌ مصري‌ 57
فصـل پنجم 61
دفاع‌ از فلسفه‌ و عرفان‌ و داوري‌ بين‌ عقل‌ و شهود 61
بخش اول: طرق‌ مختلف‌ كسب‌ معرفت‌ و نيل‌ به‌ حقيقت‌ 62
طريق‌ استدلال‌ و نظر 62
طريقه‌ متكلمين‌ 62
طريق‌ اهل‌ كشف‌ و شهود 64
ترتيب‌ طولي‌ مراتب‌ ادراك‌ حقيقت‌ 64
مقايسه‌ و تفاوت‌ طريق‌ اهل‌ نظر و اهل‌ كشف‌ 65
تقدم‌ رتبي‌ طريق‌ كشف‌ و شهود بر طريق‌ فكر و نظر 67
تقدم‌ منطقي‌ روش‌ اهل‌ نظر بر روش‌ اهل‌ شهود 69
توافق‌ بين‌ فلسفه‌ و عرفان‌ 70
مواضع‌ شيخ‌ الرئيس‌ و صدرالمتألهين‌ در جمع‌ بين‌ عقل‌ و شهود 71
نقدی مختصر بر اصرار در توافق بین فلسفه و عرفان 72
عقل‌ شريعت‌ محور 73
عرفان‌ شريعت‌ محور 74
جهلة‌ صوفيه‌ 76
بخش دوم: نقد جريان‌هاي‌ حكمت‌ ستيز متقدم‌ 78
1- غزالي‌ و پيروان‌ او 78
2- شيخيه‌ 81
بخش سوم: نقد جريان‌هاي‌ حكمت‌ستيز متأخر 83
مكتب‌ تفكيك‌ و سابقه‌ پيدايش‌ آن‌ 83
ادعاهاي‌ سران‌ اين‌ مكتب‌ 83
نقد مختصر ادعاي‌ تفكيكيان‌ 84
استاد آشتياني‌ و مكتب‌ تفكيك‌ 86
فصل ششم 89
استاد آشتیانی و نظریه ختم ولایت 89
بخش اول: معنا و مفهوم ولایت 90
مقایسه حقیقت ولایت و حقیقت وجود 92
بخش دوم: تقسیم بندی ولایت 93
ولایت عامه 94
ولایت خاصه 94
ولایـت مـطلقه و مقیده 94
برداشتی‌ دیـگر‌ از‌ ولایـت مـطلقه و مـقیده 95
ولایت‌ شمسیه‌، قمریه، نجمیه 96
بخش سوم : حقیقت ولایت و حقیقت محمدیه 97
حقیقت محمدیه و اولیاء محمدیین 98
ختم و خاتم 101
ختم ولایت و خاتم‌ الاولیاء‌ 103
ولایت عیسی مسیح(ع) 104
ولایت امیر المومنین(ع) 108
مقایسه‌ ولایت‌ حضرت علی(ع)و حضرت مسیح(ع) 109
ولایت‌ حضرت صاحب الزمان(عـج) 112
بخش چهارم: تحلیل شخصیت علمی ابـن عـربی و نـقد خاتمیت او 116
رفع‌ تشویش 119
فصل هفتم 123
سخن پایانی 123
کلام آخر 127
منـابع و مآخـذ 133

حضرت‌ استاد آشتياني‌ از برجسته‌ترين‌ حكماي‌ معاصر و در زمرة‌ برترين‌ شارحان‌ فلسفه‌و عرفان‌ اسلامي‌ به‌ شمار مي‌روند. ايشان‌ به‌ سال‌ 1304 شمسي‌ در شهرستان‌ آشتيان‌ ديده‌ به‌جهان‌ گشودند.
هوش‌، قريحه‌ و استعداد وافر، جامعيت‌، پشتكار و كوشش‌ خستگي‌پذير، وارستگي ، ‌قلندري‌ و روحيه‌ آزادمنشي‌، به‌ علاة‌ درك‌ محضر اساتيد و بزرگان‌ معرفت‌، جملگي‌ زمينه‌سازبروز و ظهور اين‌ ژرف‌انديش‌ حكمت‌ پژوه‌، در حوزه‌ي‌ حكمت‌ و معرفت‌ اين‌ مرزوبوم‌گرديد. جهت‌ آشنايي‌ مختصر با اين‌ بزرگوار، به‌ مراحل‌ تحصيل‌ وتحقيق‌ ايشان‌ اشاره‌اي‌ مي‌نماييم‌.
تحصيلات‌ ابتدايي‌ در آشتيان‌
استاد آشتياني‌ در آغاز راه‌، مقدمات‌ تحصيل‌ و فراگيري‌ قرآن‌ و ادبيات‌ و خطّاطي‌ وآموزش‌ كتبي‌ چون‌ «گلستان‌ سعدي‌»، «كليله‌ودمنه‌»، «نصاب‌ الصبيان‌»، «جامع‌ المقدمات‌» وقسمتي‌ از «دُرة‌ نادري‌» و بخشهايي‌ از «سيوطي‌ ابن‌ مالك‌» را در زادگاه‌ خود به‌ اتمام‌ رساند ودر حدود سال‌ 1323شمسي‌ جهت‌ تكميل‌ تحصيلات‌ رهسپار قم‌، گرديد .
تحصيلات‌ در حوزه‌ علميه‌ قم‌
سيد جلال‌ پس‌ از اينكه‌ عازم‌ قم‌ شد، كتاب‌ «مغني‌» و «مطوّل‌» و بخشهاي‌ زيادي‌ از «شرح‌لمعه‌» را نزد مرحوم‌ آية‌الله صدوقي‌ يزدي‌ خواند و پيش‌ از اين‌ نيز جلد اول‌ كفايه‌ و شرح‌شمسيه‌» را خدمت‌ آية‌الله حاج‌ ميزرا عبدالجواد جبل‌ عاملي‌ به‌ پايان‌ برده‌ بود. آنگاه‌ به‌ توصية‌ميرزا مهدي‌ آشتياني‌ خدمت‌ حاج‌ شيخ‌ مهدي‌ مازندراني‌ اميركلاهي‌ رسيده‌ و از قدرت‌تدريس‌ آن‌ بزرگوار در فراگيري‌ «شرح‌ منظومه‌ حكيم‌ سبزواري‌» و «مكاسب‌ شيخ‌ اعظم‌انصاري‌» بهره‌مند گرديد. همچنين‌ قسمتهاي‌ زيادي‌ از «شوارق‌» و بخشهايي‌ از امور عامه‌ي‌«اسفار» را نزد آن‌ مرحوم‌ فرا گرفت‌ پس‌ از اتمام‌ دوره‌ سطح‌، وارد خارج‌ فقه‌ و اصول‌ شده‌ و ازانفاس‌ قدسي‌ حضرت‌ آية‌الله العظمي‌ بروجردي‌ به‌ مدت‌ هشت‌ سال‌ مستفيض‌ گرديد و يك‌سال‌ نيز در درس‌ عالم‌ مجاهد آقا سيد محمد تقي‌ خوانساري‌، حاضر شد. (آشتياني‌، 1375، صص‌ 91-95)
تحصيلات‌ نجف‌ اشرف‌
اين‌ بزرگوار در مدت‌ دو سال‌ (1336-1337 شمسي‌) اقامت‌ در نجف‌ اشرف‌، از تعاليم‌فقيه‌ رباني‌، آقاي‌ سيد محسن‌ حكيم‌ و مجتهد بارع‌ آقا سيدعبدالهادي‌ شيرازي‌، استفاده‌ كرد وبه‌ تصريح‌ خودش‌ در اين‌ مدت‌ بدون‌ وقفه‌ در درس‌ فقيه‌ و اصولي‌ نامدار و حكيم‌ الهي‌، آقاميرزا حسن‌ بجنوردي‌ خراساني‌ شركت‌ نمود.كسالت‌ شديد مانع‌ از ادامه‌ زندگي‌ در نجف‌ اشرف‌ گرديد و استاد گرانقدر جهت‌ پي‌گيري‌تحصيلات‌ خود به‌ ايران‌ بازگشت‌.
بازگشت‌ به‌ قم‌ و حضور در محضر استاد علامه‌ سيد محمد حسين‌ طباطبايي‌
پس‌ از بازگشت‌ از نجف‌، سيد جليل‌ القدر، توفيق‌ حضور در حوزه‌ تدريس‌ فلسفه‌ وتفسير قرآن‌ و اصول‌ فقه‌، حكيم‌ و مفسر و اصولي‌ نامدار، آقاي‌ سيد محمد حسين‌ طباطبايي‌تبريزي‌ را يافت‌ كه‌ عظمت‌ روحي‌ و اخلاقي‌ ايشان‌، سيد جلال‌ را بسيار تحت‌ تأثير قرار داد.ايشان‌ در زندگي‌نامه‌ خود نوشت‌ مي‌فرمايند:
«آقاي‌ طباطبايي‌ علاوه‌ بر مرجعيت‌ در علوم‌ معقول‌ و منقول‌، انساني‌ تمام‌ عيار بود. مدتهادر علم‌ سلوك‌ و اخلاق‌ به‌ سبك‌ اساتيد فن‌ در اعتاب‌ مقدسه‌، مثل‌ آقا ميرزا علي‌ آقاي‌ قاضي‌ وحاج‌ ميرزا حبيب‌ ملكي‌ و اساتيد طبقات‌ بعد از آنها روح‌ و سرشت‌ پاك‌ طبيعي‌ و ذاتي‌ خود رابا علم‌ و عمل‌ خلاق‌ كسبي‌ توأم‌ كرده‌ بود. لذا شخصي‌ سليم‌ النفس‌ و داراي‌ اعتدال‌ روح‌ و به‌اخلاق‌ ارباب‌ معرفت‌ متخلق‌ بود. به‌ حقير لطف‌ فراوان‌ داشت‌ و در تمام‌ مدتي‌ كه‌ به‌ درس‌ايشان‌ مي‌رفتم‌ و يا در منزل‌ و گاهي‌ در ييلاقات‌ مدتي‌ حسب‌ الامر او در خدمتشان‌ بودم‌،ذره‌اي‌ هوي‌ و هوس‌ و مختصر انحراف‌ از جادة‌ عدالت‌ و معنويت‌ در ايشان‌ نديدم‌. ملكي‌ بوددر صورت‌ انسان‌. قوي‌الايمان‌، سليم‌ الجنبه‌ و و مأمون‌ الناحيه‌ و در واقع‌ عمل‌ و رفتار او ،خود انسان‌ را به‌ طرف‌ معنويات‌ سوق‌ مي‌داد، كه‌ از معصوم‌ وارد است‌: «كونوا دعاة‌ بغيرالسنتكم‌».( صاحبي‌، 1384 ص‌ 11-18)
قرائت‌ الهيات‌ كتاب‌ شفاي‌ شيخ‌الرئيس‌ و الهيات‌ بالمعني‌ الاخص‌ اسفار و امور عامه‌ اين‌كتاب‌ به‌ انضمام‌ نزديك‌ به‌ يك‌ دوره‌ اصول‌ فقه‌ و قسمتي‌ از تفسير قرآن‌ مجيد، ره‌آورد شركت‌در حوزة‌ تدريس‌ علامه‌ي‌ طباطبايي‌ بوده‌ است‌.
تحصيلات‌ در حوزة‌ علميه‌ تهران‌
استاد آشتياني‌ مدتي‌ نيز در تهران‌ به‌ حوزه‌ درس‌ حكيم‌ و عارف‌ عاليقدر و فقيه‌ محقق‌،آقاي‌ ميرزا احمد آشتياني‌ (متولد 1300هـ.ق‌) راه‌ يافتند. معظم‌له‌ در فلسفه‌ و عرفان‌ اسلامي‌ وفنون‌ رياضي‌ و طب‌ قديم‌ متخصص‌ بوده‌اند.( آشتياني‌، شرح‌ مقدمه‌ قيصري‌ بر فصوص‌الحكم‌، ص92- 93)
برخلاف‌ مشهور، ايشان‌ فرصت‌ استفاده‌ از محضر ميرزامهدي‌ آشتياني‌ را نداشته‌اند و اين‌اواخر كه‌ سرگرم‌ مطالعة‌ اسفار و شفا بوده‌اند، آقا ميرزا بستري‌ بوده‌اند. لكن‌ از تسلط‌ و احاطه‌شگفت‌انگيز ايشان‌ در عرفان‌ و قدرت‌ حافظه‌ معظم‌له‌ در يادآوري‌ عبارات‌ فصوص‌ ابن‌ عربي‌و مصباح‌الانس‌ به‌ نيكي‌ ياد مي‌كنند.
اما از محضر عالم‌ متقي‌ آقا ميرزا احمد آشتياني‌ به‌ مدت‌ يكسال‌ جهت‌ آموزش‌ اسفاراستفاده‌ نموده‌اند. ميرزا احمد اگر چه‌ در اثر كثرت‌ سن‌ مبتلا به‌ كهولت‌ و ناتواني‌ و ضعف‌جسمي‌ شده‌ بودند لكن‌ در حل‌ مشكل‌ترين‌ مباحث‌ اسفار و آشنايي‌ با مضامين‌ شرح‌ فصوص‌قيصري‌ و تمهيد القواعد و نصوص‌ قونوي‌ و شرح‌ مفتاح‌الغيب‌ استاد فن‌ بوده‌اند.
تحصيلات‌ در قزوين‌ و راهيابي‌ به‌ حوزه‌ درس‌ آية‌الله رفيعي‌ قزويني‌
استاد آشتياني‌ به‌ پيشنهاد يكي‌ از دوستانش‌ در تهران‌، عازم‌ قزوين‌ شد و او كه‌ تا آن‌ زمان‌استاد ميرزا ابوالحسن‌ رفيعي‌ قزويني‌ را زيارت‌ نكرده‌ بود به‌ محض‌ آشنايي‌ و شركت‌ در چندجلسه‌ از دروس‌ ايشان‌، گويا گمشدة‌ خود را يافت‌ و جذب‌ حلقه‌ي‌ تدريس‌ فلسفه‌ و حكمت‌اين‌ مرد الهي‌ گرديد. به‌ نظر استاد آشتياني‌ مرحوم‌ رفيعي‌ قزويني‌ در عرفان‌ مسلط‌ نبود، لكن‌مرد ميدان‌ اسفار ملاصدرا بود. گويا خداوند او را براي‌ تدريس‌ اسفار خلق‌ كرده‌ بود. به‌مشارب‌ فلسفي‌ وارد بود و احاطه‌ و اشراف‌ داشت‌. با بيان‌ سحار خود هنگام‌ تقرير مباني‌صدرالمتألهين‌، نفسها را در سينه‌ حبس‌ مي‌نمود و اعجاز مي‌كرد. هنگامي‌ كه‌ به‌ اصرار استادآشتياني‌، مرحوم‌ رفيعي‌، تعطيلات‌ نوروز را به‌ قم‌ مشرف‌ مي‌شوند حضرت‌ امام‌ خميني‌(ره‌)مي‌فرمايند: «دو سال‌ هم‌ بتوانيد آقاي‌ حاج‌ سيدابوالحسن‌ را در قم‌ نگه‌ داريد، غنيمت‌ است‌».لكن‌ استاد رفيعي‌ پس‌ از يك‌ ماه‌ مصمم‌ مي‌شود كه‌ به‌ قزوين‌ مراجعه‌ نمايد. استاد آشتياني‌حدود يك‌ سال‌ در قزوين‌ از محضر اين‌ استاد فرزانه‌ استفاده‌ نمود و مجدداً به‌ قم‌ برگشت‌. ولي‌ تابستانها جهت‌ درس‌ و بحث‌ به‌ قزوين‌ سفر مي‌نمودند. ( جلال‌ حكمت‌ و عرفان‌، صص‌ 11-18)
ورود به‌ عرصه‌ دانشگاه‌
استاد آشتياني‌ در حدود سال‌ 1336شمسي‌ دو سال‌ قبل‌ از آنكه‌ عازم‌ مشهد شود كوشش‌كرد تا وارد دانشكده‌ الهيات‌ دانشگاه‌ تهران‌ شود. اما با سنگ‌اندازي‌ عده‌اي‌ از اساتيد از اين‌اقدام‌ صرف‌نظر كرد و در سال‌ 1338شمسي‌، با ارائه‌ رساله‌ خود در بحث‌ وجود با عنوان ‌«هستي‌ از نظر فلسفه‌ و عرفان‌»، به‌ عضويت‌ در دانشگاه‌ درآمد و از مهر همان‌ سال‌ فعاليت‌خود را در دانشكده‌ الهيات‌ و معارف‌ اسلامي‌ دانشگاه‌ مشهد آغاز كرد. (جمشيدي‌، 1385، صص‌ 36-37) استاد رفيعي‌ قزويني‌ در تقريظي‌ كه‌ بر كتاب‌ «هستي‌ از نظر فلسفه‌ و عرفان‌» مي‌نويسد، خاطرنشان‌ مي‌سازد، كتاب‌ مزبور، بهترين‌ كتابي‌ است‌ كه‌ در مباحث‌ وجود نوشته‌ شده‌ ومباحث‌ مشكل‌ را به‌ بهترين‌ اسلوب‌ حل‌ نموده‌ است‌. (آشتياني‌، هستي‌ از نظر فلسفه‌ وعرفان‌ ، ص‌9)
استاد محترم‌ در فضاي‌ دانشگاه‌ به‌ تأليف‌ و نشر آثار خود و تربيت‌ شاگردان‌ مختلف‌ ادامه‌داد و با گذشت‌ كمتر از دو سال‌ ترفيع‌ گرفته‌ و در خرداد ماه‌ 1340 شمسي‌ رتبه‌ دانشياري‌ را از آن‌ خود كرد. و پس‌ از 37 سال‌ خدمت‌ و تدريس‌ در آبان‌ ماه‌ 1375، بازنشسته‌ شد.
وداع‌ اين‌ عارف‌ وارسته‌
سرانجام‌ آن‌ عالم‌ در عزلت‌ نشسته‌ پس‌ از عمري‌ تحقيق‌ و تتبع‌ در نيم‌ روز چهارشنبه‌ سوم‌فرورودين‌ ماه‌ 1384شمسي‌، عالم‌ خاكي‌ را وداع‌ گفت‌ و پس‌ از سالها به‌ سوي‌ عالم‌ ملكوت‌ پركشيد و در جوار حرم رضوی به خاک سپرده شد.
مرغ‌ باغ‌ ملكوتم‌ نيم‌ از عالم‌ خاك ‌چند روزي‌ قفسي‌ ساخته‌اند از بدنم‌.
بخش دوم: آثار و تأليفات‌ استاد آشتياني‌
طبقه‌بندي‌ آثار استاد آشتياني‌
احصاء و طبقه‌بندي‌ آثار و تأليفات‌ استاد آشتياني‌ به‌ علت‌ كثرت‌ و تنوع‌ آثار و فقدان‌مرجعي‌ جهت‌ نشر و ترويج‌ تلاشهاي‌ اين‌ حكيم‌ الهي‌، امري‌ خطير و پر زحمت‌ است‌. بسياري ‌از آثار ايشان‌ هنوز به‌ زيور طبع‌ آراسته‌ نشده‌ است‌. برخي‌ آثار ايشان‌ نياز به‌ بازنگري‌ و تدوين‌اساسي‌ دارد. البته‌ اخيراً انتشارات‌ دفتر تبليغات‌ اسلامي‌ حوزه‌ علميه‌ي‌ قم‌ در اقدامي‌ ارزشمند بيشتر آثار اين‌ استاد فقيد حوزه‌ و دانشگاه‌ را به‌ صورت‌ منظم‌ و مسلسل‌ چاپ‌ نموده‌ است‌ كه‌ راه‌ را براي‌ تحقيقات‌ و پژوهشهاي‌ دوستداران‌ حكمت‌ و معرفت‌، هموار مي‌سازد.
آثار استاد آشتياني‌ را مي‌توان‌ به‌ چند شاخه‌ و گروه‌ تقسيم‌ نمود. قسمتي‌ از تأليفات‌ ايشان‌،آثاري‌ مستقل‌ است‌، بخشي‌ از پژوهشهاي‌ ايشان‌ در قالب‌ مقالات‌ در مجلات‌ علمي‌ و نشريات ‌فرهنگي‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌، اما غالب‌ آثار استاد محترم‌، تصحيحات‌ كتبي‌ است‌ كه‌ بامقدمات‌ و تعليقات‌ انديشمند ايشان‌ از خطر نابودی نجات‌ يافته‌ است‌. (‌خرد جاودان‌، صص‌35-43)
در اين‌ قسمت‌ به‌ معرفي‌ آثار و تأليفات‌ و تصنيفات‌ اين‌ حكيم‌ الهي‌ مي‌پردازيم‌، هر چندنمي‌توان‌ ادعا نمود، همة‌ آثار ايشان‌ در اين‌ بخش‌ معرفي‌ شده‌ است‌. جهت‌ آشنايي‌ با آثارعلمي‌ و شرح‌ فعاليتهاي‌ پژوهشي‌ استاد محترم‌ مي‌توان‌ به‌ كتبي‌ كه‌ ادر اين‌ موضوع‌ چاپ‌شده‌ است‌، رجوع‌ نمود.( محمد ملكي‌، در امتداد فلسفه‌ و عرفان‌ (تهران‌: نشر هستي‌نما، 1384ش)