کتاب کلیات زبان‌شناسی

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 13
زبانشناسی 14
آواشناسی 17
1. پیشینه آواشناسی 17
2. زمینه‌های فرعی 18
3. آوانویسی مقاله اصلی 18
4. کاربردها کاربردهای آواشناسی 18
5. ارتباط با واج‌شناسی 18
معناشناسی 20
تحلیل گفتمان 23
زبان‌شناسی و ترجمه 26
تاریخچه مطالعات زبانی 30
انقلاب‌های علمی در زبان‌شناسی 41
روش‌های فراگیری در رابطه با دستور زبان‌ همگانی 43
ساختار زبان و علوم مختلف در رابطه با آن 45
روساخت‌های زبانی و کاربرد علوم 45
ادراک دیداری در زبان‌شناسی 47
اندام ذهنی یک نظام شناختی 49
نقد رفتارگرایی و دیدگاه‌های فنی 51
فصـل دوم 55
شاخه‌های زبانشناسی 56
1. زبانشناسي عمومي (General) 56
۲. زبان‌شناسی توصيفي (Descriptive) 56
شرايط پيدايش 56
مباني روش توصيفي 57
3. زبان‌شناسی درزمانی و هم‌زمانی (diachronic & synchronic) 64
ویژگی‌هاي زبان‌شناسی توصيفي 64
مزیت‌ها 66
انواع روش‌های توصيفي (تقريري و تفسيري) 70
4. زبان‌شناسی نظري و زبان‌شناسی كاربردي 78
5. زبان‌شناسی خرد و زبان‌شناسی كلان 79
زبان‌شناسی زایشی 79
آواشناسی زبان فارسی 85
صوت/صدا 86
مطالعات آواشناسی 87
صداهای ریوی 88
حنجره 88
چاکنای 88
برش زنجیره‌ی گفتار 88
ویژگی ممتاز مصوّت های فارسی 89
ویژگی ممتاز صامت‌های زبان فارسی 90
معناشناسی و کاربردشناسی 93
نشانه‌شناسی 93
کاربردشناسی 105
نظریه‌های معناشناسی 119
کاربردشناسی یا منظورشناسی زبان (Pragmatics) 121
بافت Context 121
تحلیل گفتمان 124
گفتمان 124
تحليل گفتمان (تاريخچه) 128
كاربردهاي تحليل گفتمان 131
اهداف تحليل گفتمان 132
تحليل انتقادي گفتمان 133
کاربردهای تحلیل گفتمان 134
صاحب‌نظران تحلیل گفتمان 134
پیش‌فرض‌ها ( انگاره ) و مفروضات تحلیل گفتمان 139
تفاوت تحلیل محتوا با تحلیل گفتمان 141
بررسی نمونه‌های عملی تحلیل گفتمان 142
تحلیل گفتمان انتقادی 143
زبان‌شناسی تاریخی 144
پيدايش 144
ماهيت و ویژگی‌ها 146
نظر پژوهشگران درباره روش تاريخي 150
از روش تاريخي تا روش توصيفي 152
مطالعات زبان‌شناختی گذشته و روش تاريخي 153
نياز زبان عربي به پژوهش‌های تاريخي 156
مکاتب زبان‌شناسی 161
زبان‌شناسی نقش‌گرا 161
هلیدی 161
هایمز 163
آستین 164
گرایس 165
مکتب زایشی 167
ساختارگرایی 169
فصـل سوم 173
نوآم چامسکی 174
نظریه رشد زبان چامسکی 174
فرضیه درون‌زاد بودن 175
چامسکی و نظریه یادگیری 179
بندورا و الگوبرداری 180
چامسکی و پیاژه 180
بن‌بست نظریه چامسکی 181
تصویرسازی از لوسی ریدینگ ایکاندا 184
ناقوس مرگ 186
دیدگاهی بدیل 189
نگاهی روبه‌جلو 193
سایر زبان‌شناسان 194
اتو يسپرسن(Otto Jespersen) 194
كنت لي پايك 196
لويي يلمزلف 197
بنجامين ورف 199
جان رونالد روئل تالکین 200
سر ويليام جونز 201
چارلز فرانسيس هاكت 203
نيكولاي تروبتسكوي 205
ويليام دي. ويتني 207
تاريخ دستور زبان سانسكريت 209
منـابع و مآخـذ 213
پی نوشت 217

معمولاً تاریخ دانش زبان‌شناسی را به معنی «مطالعات تخصصی زبان» تا کتاب دستور سانسکریت نوشته پانینی هندی عقب می‌برند. پانینی در سده پنجم پیش از میلاد، دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای برای زبان سانسکریت نوشت؛ اما زبان‌شناسی به مفهوم مدرنش با انتشار کتاب «دوره زبان‌شناسی عمومی» نوشته فردینان دوسوسور آغاز شد. دوسوسور بین مطالعات زبانی، هم‌زمانی و درزمانی تمایز قائل شد و بر مطالعه «نظام زبان» تأکید کرد. در دهه ۱۹۵۰، نظریات نوام چامسکی انقلابی در این رشته به وجود آورد و باعث پیدایش دستور زایشی شد. او با انتقاد شدید از روان‌شناسی رفتارگرا که یادگیری زبان را نوعی تقلید رفتاری می‌داند، با ارائه شواهدی، ناکارآمدی‌های چنین دیدگاهی را نشان داد. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی است. به‌عبارت‌دیگر، نحوه‌یادگیری زبان به‌صورت ارثی و ژنتیکی در مغز برنامه‌ریزی‌شده است و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای یادگیری زبان مادری ایفا می‌کند. کودک مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط زبانی خویش می‌گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به‌صورت اکتسابی وارد ذهن کودک می‌شود. انقلاب‌های علمی در زبان‌شناسی چند نقطه عطف در تاریخ علم زبان‌شناسی وجود دارد. اولین انقلاب علمی در حوزه زبان‌شناسی، تاریخ‌گرایی است که در قرن هجدهم‌ شکل گرفت. آنچه به‌عنوان شروع انقلاب اول در تاریخ زبانشناسی ثبت و ضبط‌شده، به ۱۷۸۶ بازمی‌گردد و خطابه معروف حقوقدان انگلیسی، ویلیام جونز که وقتی متون سانسکریت را با فارسی باستان و لاتین مقایسه کرد، شباهت‌های فراوانی بین این متون یافت و معتقد شد که این زبان‌ها از یک منشأ واحدی که زبان هندواروپایی مادر است، سرچشمه گرفته ‌است. این شروع انقلاب اول در تاریخ زبانشناسی است. متعاقب آن بحث سرنوشت زبان‌ها، خانواده زبان‌ها و اینکه این زبان‌ها از چند گروه سرچشمه گرفتند، شروع شد و این اولین انقلاب در تاریخ زبانشناسی ذیل عنوان «تاریخ‌گرایی» مطرح‌ گردید. در این دوره نگاه زبان‌شناسان معطوف به تحولات تاریخی و به‌اصطلاح “درزمانی” بود و تبیین هر پدیده زبانی را با توجه به گذشته می‌دیدند. این انقلاب با پیدایش گروهی از زبان‌شناسان که بعدها “نودستوریان” نام گرفتند، تکمیل شد. آن‌ها به دنبال یافتن قوانینی برای تغییرات زبانی بودند. دومین انقلاب در زبان‌شناسی، ساخت‌گرایی بود که فردینان دوسوسور به بنا نهادن آن مشهور شد. هرچند قبل از وی هوم‌بولت این نظریات را به نحوی بیان کرده بود اما عدم توجه به نظرات وی باعث شهرت کاذب سوسور شد. (A short history of linguistics,1967 p 150-151) زبانشناسی سوسور واکنشی به تاریخ‌گرایی و انقلاب نخست بود. سوسور پایه‌گذار ساخت‌گرایی ‌است. آنچه سوسور در این بحث مطرح می‌کرد، توجه به وضعیت هم‌زمانی است نه تبیین‌های تاریخی؛ اما جوهره بحث سوسور مبتنی بر مفهوم نشانه است. دوسوسور زبان را به‌مثابه یک نظام مورد بررسی قرارداد و زبان‌شناسی هم‌زمانی را از زبان‌شناسی تاریخی جدا کرد. تا آن هنگام، گروه‌های زبان‌شناسی دانشگاه‌ها بیشتر به زبان‌شناسی تاریخی می‌پرداختند. نشانه از نظر سوسور واژه است و به یک معنا زبان‌شناسی سوسوری، واژه بنیاد است. او از دال و مدلول که دو بخش عمده نشانه هستند، صحبت می‌کند. سوسور زبان را نظامی از نشانه‌ها می‌داند. این منظر سوسور به مدت پنجاه سال زبانشناسی را تحت تأثیر خود قرارداده بود. عمده فعالیت‌های زبانشناسی در دوره ساخت‌گرایی که به نیمه اول قرن بیستم مربوط می‌شود به صرف یا ساخت واژه و نظام واجی و آوایی توجه داشت. البته در این دوره در مکتب پراگ، زبانشناسی متن مطرح شد. پس طلایه‌ای از تحلیل گفتمان در مکتب پراگ دیده می‌شود. آن مکتب به نقش‌گرایی و کارکردگرایی اعتقاد داشت. انقلاب سوم در حوزه زبان‌شناسی را نوام چامسکی در سال ۱۹۵۷ با ارائه نظریاتی راجع به دستور جهانی و زبان‌آموزی کودک پدید آورد. این نظریات باعث ایجاد یک چارچوب نظری مهم در علم زبان‌شناسی شد که دستور زایشی نام دارد. انقلاب او از این نظر درخور توجه است که او زبانشناسی را نحوبنیاد کرد و جمله را واحد مطالعه برای زبانشناسی قرارداد؛ بنابراین زبانشناسی یک سیر تکوینی را طی کرد. دیدگاه چامسکی از ۱۹۵۷ تا امروز در امریکای شمالی و رویکرد آن به نام زبانشناسی زایشی، تفکر غالب است. این یکی از پارادایم‌های مطرح در زبانشناسی امروز است. این رویکرد اولاً در سطح جمله باقی مانده است و به سطح فراجمله نمی‌رود و ثانیاً به تفکر عقل‌گرایی دکارتی معتقد است؛ یعنی این نکته که بخشی از دانش زبانی ما در بدو تولد با ما به عرصه جهان می‌آید. پس معتقد است برخی از ویژگی‌های زبان، ذاتی است؛ اما از حدود دهه شصت میلادی عده ای، منظری را مطرح کردند که انقلاب چهارم در زبانشناسی شده است. آن‌ها تفکر پراگی‌ها را احیا کردند که پارادایم رقیب زبانشناسی چامسکی ‌است. اگر چامسکی به جمله بنیادی و منظر فلسفی عقل‌گرایی دکارتی معتقد است، این رویکرد چهارم رویکردی کارکردگرا و نقش‌گراست که معتقد است واحد مطالعه زبان باید گفتمان باشد؛ بنابراین این رویکرد به لحاظ فلسفی، تجربه‌گراست و معتقد است آنچه بالا قرار می‌گیرد، بافت است. این رویکرد، زبانشناسی را با جامعه‌شناسی عجین می‌داند؛ اما رویکرد چامسکی زبانشناسی را با روانشناسی و نهایتاً زیست‌شناسی مأنوس می‌شمارد؛ بنابراین دو پارادایم زبانشناسی امروز به این دو خلاصه می‌شود. رویکرد آخر این است که در انگاره ساخته‌شده، بافت بالاترین است. بافت عبارت از چیزی است که بر یک شرایط گفتمانی محیط است یعنی بافت غیرزبانی و بازنمایی بافت را در سه سطح معنایی در زبان بررسی می‌کند. پس این مدل از بافت شروع می‌کند. بافت تصویری است که از جهان برمی‌داریم و ملکه ذهن ما می‌شود. وقتی این مفهوم قرار است که تبدیل به مفاهیم زبانی شود، صحبت از چهار فرانقش به میان می‌آید. پس این فرانقش‌ها درواقع معناشناسی گفتمان بنیاد هستند. این رویکرد می‌گوید هر جمله‌ای که متعلق به یک متن است حتی اگر ساده باشد، هم‌زمان سه لایه معنایی را بر دوش خود حمل می‌کند: محتوا گزاره‌ای (در مورد چه چیزی صحبت می‌شود)، در بیان این محتوا به چه صورتی تعامل برقرار می‌شود؛ لایه معنایی سوم این است که این جمله به‌عنوان سازه یک متن، چقدر به تشکیل متنیت کمک می‌کند. این رویکرد و این انقلاب چهارم به زبان نگاهی گفتمان بنیاد دارد و هرگز جمله را به‌عنوان یک واحد مستقل بررسی نمی‌کند و همیشه در متن بررسی می‌کند. درست است که به‌عنوان نمونه اعلا و متعارف، واحد زبانی متن است اما این رویکرد معتقد است که حتی یک واژه هم می‌تواند متن باشد؛ یعنی متن اندازه مشخصی ندارد. در این سازوکارهای زبانی تشکیل متن، بسیار در زبانشناسی کاویده شده است. تحلیل گفتمان به سازوکارهای زبانی تشکیل متن می‌پردازد و این‌که چه ابزارهایی به جمله‌های زبان متنیت می‌بخشند.

آواشناسی
آواشناسی (از واژه‌یونانی phone به معنی صدا یا صوت) شاخه‌ای از زبان‌شناسی است که مطالعه اصوات گفتار انسان را تشکیل می‌دهد و با خواص فیزیکی اصوات گفتاری (آواها) ارتباط دارد که عبارت‌اند از: تولید فیزیولوژیکی آن‌ها، خواص آکوستیک، درک مخاطب و وضعیت نروفیزیولوژیکی. از سوی دیگر، واج‌شناسی به تعیین مشخصات گرامری چکیده سیستم‌های اصوات مربوط می‌شود.
1. پیشینه 2. زمینه‌های فرعی 3. آوانویسی 4. کاربردها 5. ارتباط با واج‌شناسی
1. پیشینه آواشناسی
در سال 2500 پیش از میلاد مسیح در هند باستان مورد مطالعه قرارگرفته و تعریف پانینی از مکان و طرز گفتار اصوات صامت در قرن پنجم پیش از میلاد مسیح به سانسکریت برمی‌گردد. امروزه الفبای هندی اصلی، حروف صامت خود را مطابق با دسته‌بندی پانینی منظم کرده‌اند. یونانیان باستان نیز نخستین افرادی تلقی می‌شوند که یک سیستم نوشتاری را برای الفبای آوایی ارائه کردند. آواشناسی مدرن با الکساندر ملویل بل آغاز شد که کتاب “گفتار مرئی” او سیستمی از نشانه‌های دقیق را برای نوشتن اصوات گفتاری فراهم می‌نمود. مطالعه آواشناسی در اواخر دهه نوزدهم به‌سرعت رشد کرد که بخشی از آن ناشی از ابداع آواسنج (فنوگراف) بود که اجازه می‌داد تا سیگنال گفتار ثبت شود. آواشناسان قادر بودند چندین بار سیگنال گفتار را بازپخش کرده و از فیلترهای آکوستیک برای آن سیگنال استفاده نمایند؛ اما برای انجام این کار باید قادر به استنتاج دقیق‌تری در مورد طبیعت آکوستیک سیگنال گفتار می‌بودند. لودیمار هرمان با استفاده از آواسنج ادیسون خواص طیفی اصوات صامت و صدادار را بررسی کرده و در این مقالات بود که اصطلاح “مرکب” برای نخستین بار معرفی شد. همچنین هرمان صداهای ضبط‌شده صداداری را که با آواسنج ادیسون ساخته شده بود، در سرعت‌های متفاوتی بازپخش کرد تا نظریات تولید حروف صدادار ویلیس و ویتستون را آزمایش کند.