کتاب زوج ‏درمانی ‏و ‏رضایت ‏زناشویی

مقدمه 7
فصـل اول 19
نظریه های خانواده سالم و روابط کار آمد زوجها 19
دیدگاه های روان شناختی خانواده سالم 20
نگاه اسلامی در خانواده سالم 22
فصـل دوم 25
نظریه های آسیب شناسی روابط زوجین 25
آسیب شناسی روابط زوجین از دیدگاهمسرفتاری 26
آسیب شناسی روابط زوجین از دیدگاه شناختی رفتاری 27
آسیب شناسی روابط زوجین از دیدگاه شناختی رفتاری توسعه یافته 28
دیدگاه اسلامی در آسیب شناسی روابط زناشویی 33
آسیب‌های روابط زوجین در فرهنگ ایرانی 38
تشخیص و ارزیابی 38
راهبردهای کیفی در سنجش زوجها 39
ارزیابی و سنجش کمی 42
ارزیابی و سنجش از دیدگاه زوج درمانی شناختی رفتاری توسعه یافته 43
راهبردهای سنجش معنویت در روابط زوجها 45
سنجش روابط خانوادگی از دیدگاه اسلامی 49
فصـل سوم 53
زوج درمانی 53
زوج درمانی شناختی رفتاری 57
انواع شناخت‌ها 57
عناصر کلیدی انواع شناخت‌ها 59
مراحل زوج درمانی شناختی رفتاری 59
فنون رفتاری 60
مداخلات برای اصلاح شناخت‌ها 60
فصـل چهارم 63
زوج درمانی شناختی رفتاری توسعه یافته 63
چگونگی توسعه دیدگاه شناختی رفتاری 63
نقش عواطف زوج ها در رویکرد شناختی رفتاری توسعه یافته 64
انگیزه های زوجین 65
تفاوت‌های جنسیتی در انگیزهها 67
استلزام های انگیزه ها برای درک روابط زوجین 68
مقدمات زوج درمانی 68
مداخلات رفتاری 70
گفتگوهای زوجین برای تبادل افکار و احساسات 70
آموزش تصمیم‌گیری 73
مداخله ها برای تعدیل شناخت‌ها 76
اهداف مداخلات شناختی 76
انواع مداخله ها در شناخت‌ها 78
سؤالات سقراطی و مداخلات اکتشافی هدایت شده 78
سایر مداخله ها 82
مداخله ها در عواطف 83
پیوستگی عواطف با شناخت و رفتار 84
دستیابی به عواطف اجتناب شده و دست کم گرفته شده 86
افزایش آگاهی و بیان عواطف 87
مداخله ها برای افزایش دادن تجربه های عاطفی 90
مداخلات برای الگوها و تعامل های زوج ها 93
مداخلات اولیه 94
مداخلات برای الگو حمله – حمله 96
مداخله برای الگوی درخواست کناره‌گیری (یا دریغ) 101
مداخله ها برای الگوی کناره‌گیری متقابل 107
مداخله ها برای الگو جدایی 109
مداخله ها برای همسرانی که یکی از آنها بی علاقه است 112
مداخلات برای ایجاد اعتماد و ترمیم اثرات تعامل های منفی پیشین 113
مداخله هایی برای حل مسائل ارتباطی مهم زوجین 114
فصـل پنجم 117
زوج درمانی معنوی 117
مفهوم معنویت و دین 117
معنویت و سلامت روانی 120
معنویت و دین در خانواده 121
روان درمانی مبتنی بر معنویت 125
ادغام معنویت در خانواده درمانی 127
ویژگی های لازم برای زوج درمانی معنوی 129
انواع مداخله های معنوی 131
بهبود بخشی و رهایی از آسیبهای ارتباطی و اجتماعی 131
مواجهه با مرگ و بهبود یابی در فقدان 133
پیشگیری از اعتیاد و بازیابی 134
غلبه بر فقر و نژادپرستی 135
مسائل وجودی و معنای زندگی 135
پیوند مجدد با ریشه های معنوی خانواده 136
آسیب ارتباطی و تسهیل بخشش و توافق 136
آشفتگی ارتباطی و کاربرد تفکر 137
استفاده از تشریفات 140
تشویق خدمت به دیگران و فعالیت اجتماعی 140
فصـل ششم 141
زوج درمانی اسلامی 141
الگوی زوج درمانی اسلامی 141
مبانی زوج درمانی شناختی رفتاری اسلامی 142
اهداف زوج درمانی شناختی رفتاری اسلامی 143
ساختار زوج درمانی شناختی رفتاری اسلامی 144
مداخله های شناختی 147
نگاه به ازدواج 147
دیدگاه نسبت به خویش 149
دیدگاهها نسبت به همسر 150
مداخله های عاطفی 152
تأمین نیازهای جنسی 153
تأمین نیازهای عاطفی 154
مهار عواطف منفی 156
مداخلات رفتاری 158
روابط کلامی زوجین 158
حالات غیر کلامی 159
رفتارهای همسران درون منزل 160
تصمیم‌گیری و حل مشکلات 161
حل تعارض‌های عاطفی 162
مداخله های عبادی 163
مفهوم عبادت 163
آثار مشترک عبادات 165
مداخله های اخلاق اسلامی 169
اخلاق و نگاه اسلام به آن 169
ارائه ساختاری از مفاهیم اخلاقی در خانواده 170
صفات و رفتارهای متمرکز بر خود 171
صفات و رفتارهای متمرکز بر همسر 172
منـابع و مآخـذ 175
منابع فارسی 175
منابع غیر فارسی 202

بررسی خانواده سالم و مناسبات كارآمد و بهنجار در تعامل زن و شوهر، از مبانی و مقدمات زوج درمانی است. همه تعبیرات سالم، کارآمد، موفق، مطلوب، معمولی و عملکرد در مقابل خانواده مختل به کار می‌رود. مطالعه خانواده سالم، بررسی جنبه‌های پیچیده زندگی خانوادگی و نحوه نفوذ اعضا بر هم از دید سیستمی را مقدور می‌کنند. به علاوه حوزه های قوت و ضعف خانواده‌ها را برای ما ترسیم می‌کند. اگر به این نکته توجه کنیم که حتی خانواده‌های ناکارساز دارای عملکردهای مکفی و بالای متوسط هستند، با تقویت این موارد به حل مشکلات آنها بیشتر می‌توانیم کمک کنیم. مسئله دیگر این است که سلامت و بیماری خانواده‌ها ماهیت تحولی دارند و گاه خانواده ای که در یک مرحله کارآمد است ممکن است در مراحل بعدی تاکارآمد گردد. به عبارت دیگر سلامت خانواده در یک دوره ضامن سلامت بعدی آن نیست. مطالعه خانواده سالم به این گونه خانواده‌ها برای آمادگی برخورد با مشکلات کمک می‌کند، و در مواقع بحران با تقویت راه حل‌هایی که قبلا خانواده‌های سالم به کار می بردند، می‌توان شدت مشکلات را کاهش داد (گلادینگ. ۱۳۹۲: ۸۶). شاید مهمترین اصل در مطالعه خانواده سالم این باشد که بدون شناخت ویژگی های خانواده سالم، نمی‌توان معیاری برای شناخت نشانه ها و آسیب‌های احتمالی خانواده در دست داشت.
دیدگاه های روان شناختی خانواده سالم
با تعریف اجمالی از خانواده سالم، به بررسی ویژگی های آن از نظر روان شناسان می‌پردازیم. خانواده سالم آن است که اهداف و کارکردهای مورد نظر را تحقق بخشد و اعضای آن احساس رضایت کشند. سلامتی خانواده چیزی بیش از نبود آسیب‌های جسمانی و روانی اعضا است. سلامت خانواده فرآیندی تعاملی است که با روابط و نتایج نت مرتبط است و به ساحتار، کنش ها و ثمرات آن بستگی دارد. بی تردید سلامت خانواده و سلامت اعضای آن رابطه متقابل دارد. از آنجا که اساس خانواده، زن و شوهر می باشند، روابط سالم و رضایت بخش شاخص مهمی برای خانواده سالم است مفهومی مانند رضایت خانوادگی را می‌توان حاصل و نتیجه سلامت و کارآمدی روابط در یک خانواده دانست. شاید اولین بررسی ها در خانواده سالم را بتوان در آثار ستیر یافت. از نظر او حل مشکلات انعطاف و نرمی، نگاه مثبت به تعارض‌ها، شفاف بودن پیام ها و گفتگوی صریح و برابره شاخص هابی برای خانواده دارای عملکرد موفق است. براساس نظرات بیوار شاخص های زیر برای خانواده کار آمد عنوان شده است (زیتون، ۱۳۷۹):
– برخورداری از سیستم مشترک ارزشی، خواه دینی یا غیر دینی۔ – مراقبت اعضا از هم و شراکت و همدلی در کنار حفظ استقلال شخصیت – مجال بروز طیف گسترده از احساسات علایم و محبت آمیز نا متعارض و غمگین – فراهم بودن فرصت برای بررسی مشکلات به سرکوب آنها – گفتگو، فضایی برای فرمت تو و همراه مدارا، عدالت و مصالحه است. همچنین بیوار و بوار (۱۹۸۲ به نقل از گلاندینگ، ۱۳۸۶) ویژگی های زیر را برای خانواده سالم
بر می شمارند.
– مرجع قدرت مشروع که در طول زمان ایجاد و حمایت شده است.
– نظام مقرراتی پایداری که ایجاد و به طور مستمر به آن عمل شده است
– پی بوتان در انجام رفتارهای ترینی پایدار
– انجام اقدامات مؤثر و پایدار برای تربیت فرزند و حفظ ازدواج
– تعیین اهدافی که خانواده و اعضا برای تحقق آن تلاش می‌کنند.
– انعطاف پذیری و انطباق با شرایط عادی زندگی و بحران های غیر منتظره
– خانواده موفق، شاد، قوی، متعادل و توازن است.
۔ کریسان و همکاران برای خانواده سالم موارد زیر را عنوان کرده اند.
1، تعهد؛ اعضا براساس احساس و قصد، خود را وقف بهزیستی خانواده و رشد اعضا می کنند. (وفاداری).
۲. قدردانی: افراد با عشق و احترام به هم ابراز قدردانی می‌کنند و آن را ثابت می‌کنند.
3. تمایل به صرف وقت با هم: اعضا از نظر کمی و کیفی اوقات خوشی را با هم مصرف کنند تفریحات در خانه و بیرون).
4. الگوهای ارتباطی مؤثر؛ تبادل پیام ها و احساسات بهمسروش واضح و سالم است (روابط کلامی و غیر کلامی مؤثر).
5. جهت گیری معنوی و دینی؛ عقاید، اعمال و تشریفات دینی در خانواده رعایت می‌شود هماهنگی دینی همسران)
6. توانایی مقابله ثبت با بحران: در این خانواده‌ها مذاکره درخواست مشاوره با تجربه مندان و متخصصان، شوخی و بذله گویی و ابراز احساسات و عواطف راههای اصلی حل مشکلات است
۷. تشویق و ترغیب اعضاء در مراحل تحول افراد روش تشویق را به جای تحقیر، تمسخر، اجبار و تحميل به کار می گیرند.
8. به نقش‌ها و وظایف مشخص: نقش‌ها به طور واضح و مناسب با ظرفیت و رضایت زوجین و فرزندان تعریف شده است.
بیورز (۸۵ه نقل از گروه ۱۳۸4: ۲۷ ) از شش جنه از رفتار قابل مشاهده در خانواده‌های سالم را چنین بیان می‌کند:
1. تفاوت معمول و قابل قبول قدرت
٢. وجود مرزهای روشن
۳. بیشتر عملکرد در زمان حال
4. احترام به انتخاب فردی۔.
5. مهارت در گفتگو
6. بیان احساسات مثبت
به علاوه توافق عمومی در کار است که رابطه موفق دارای سه عنصر است؛ توانایی انطباق پذیری کافی برای سازگاری با تغییر شرایط با مشکلات، توانایی ارتباط مؤثر و توانایی همدلی با وضعیت عاطفی بکدیگر، این دیدگاه به نظریه انطباق پذیری خانواده معروف است (کرو، ۱۳۸۶: ۲۷).
تنیدگی از پدیده های بهنجار زندگی و مسائل عادی خانواده است. برخورداری خانواده از راهبردهای کلیدی و فنون مؤثر برای مقابله با فشارها، از ارکان خانواده سالم است. فبكلی و مک کویین برای ویژگی های مقابله ای خانواده سالم، این امور را بر می شمارند.
توانایی شناسایی عامل فشارزاء تلقی موقعیت به عنوان شکل خانواده به شكل فرد. قبول بک رویکرد راه حل مدار به جای سرزنش، نشان دادن تحمل به سایر اعضای خانواده، ابراز روشن تعهد و عاطفه برای سایر اعضای خانواده، ارتباط باز و روشن میان اعضاء وجود همبستگی خانوادگی بالا، وجود انعطاف پذیری نقشی بالا، بهره برداری مناسب از عنایع درون و بیرون خانواده، فقدان خشونت فیزیکی و فقدان مصرف مواد.
نگاه اسلامی در خانواده سالم
تحقیقات اسلامی درباره خانواده سالم با ارائه طرحی برای خانواده مطلوب آغاز شد که بر جنبه ساختاری خانواده سالم تأکید داشت. سرپرستی شوهر و همراهی زن به علاوه جایگاه برتر والدین در خانواده، مشخصه توزیح سالم قدرت در خانواده بر اساس آموزه‌های اسلامی است. همچنین لزوم رعایت حدود شرعی در خانواده تحت عنوان مرزهای درونی و بیرونی، شرط تضمین سلامتی خانواده است. کفو و همسانی، مدارا در روابط، عدالت در مزایای اقتصادی و عاطفی و پایبندی به اعتقادات اسلامی، ارکان و مفاهیم کلیدی خانواده مطلوب از نگاه اسلامی عنوان شدند (سالاری فر، 1385)
صفورایی (۱۳۸۸) برای سلامت و کارآمدی خانواده به ساخت آزمون کارآمدی خانواده از دیدگاه اسلام پرداخت و از متون اسلامی سه شاخص بشی، اخلاقی و حقوقی برداشت نمود. شاخص های بینشی عبارتند از:
ایمان به خدا که توکل و تلی از آثار مهم آن است. اعتماد بهمسرسالت و امامت و باور به معاد. شاخص های اخلاقی عبارتند از: محبت، احترام و تکریم، دلسوزی و مهربانی راست گویی و مثبت اندیشی.
شاخص های حقوقی نیز به این ترتیب است:
حقوق شوهر (ارضای نیازجنسی و حق سرپرستی خانواده)، حقوق زن (تأمین مخارج زندگی، نیازهای جنسی و معاشرت نیکو). حقوق فرزندان تأمین نیازهای اقتصادی و عاطفی و پرورش و ادب)، حقوق والدين (احترام و تأمین نیازها و حقوق خویشاوندان
الگوی خانواده سالم
بر اساس دیدگاه های علمی و اسلامی یاد شده می‌توان مبانی، ساختار، مؤلفه ها و نتایجی را برای خانواده سالم ترسیم نمود. در نگاه اسلامی، اولین مرحله تشکیل خانواده یعنی ازدواج براساس اهداف زیر صورت می‌گیرد:
۱. تأمین نیازهای عاطفی جنسی ۲. تامین نیازهای اقتصادی و معیشتی ۳ تولید مثل و پرورش نسل سالم. رشد و تکامل شخصیت در ابعاد معنوی، اخلاقی و اجتماعی،
برای نیل به این اهداف، همسرگزینی مناسب نقش کلیدی دارد. دختر و پسر با در نظر گرفتن ملاکهای لازم به گزینش همسر مناسب می‌پردازند. ایمان و دینداری، اخلاق نیکو و سلامت جسمانی و روانی و جاذبه متقابل به عنوان ملاک های اصلی و تفویت به عنوان ملاک ترجیهی همسر مناسب است.
پس از آن زوجین باید خانواده ای با ساختار جامع تشکیل دهند که مؤلفه های زیر در آن تحقق یابد:
۱. سلسله مراتب و توزیع قدرت مطلوب و عادلانه ۲. رعایت مرزها و حدود شرعی، درونی و بیرونی خانواده ۳. تثبیت اعتقادات و باورهای سالم دینی – پایبندی به ارزش های اخلاقی و رفتاری متعالی. همه مناسبات در خانواده در این چهار مؤلفه جای می‌گیرد و انواع روابط جمی، جنسی، اقتصادی، شناختی، عاطفی و معنوی در این چارچوب تقویت می‌شود. عودت زن و شوهر که می‌توان آن را با بیانی دیگر محبت نامشروط بین آن دو عنوان کرد از نظر قرآن فلسفه زیربنایی خلقت دو جنس متفاوت یعنی زن و مرد و ازدواج آنهاست (روم، ۲۱). تعبير انفسکم که هنوعی زن و مرد و پاره تن هم بودن آن دو را نشان می‌دهد، زمینه اصلی آرامش زن و شوهر با هم را فراهم می‌کند. این تعامل عاطفی پایه اصلی خشنودی زناشویی است. با تقویت انواع روابط و مناسبات، رفتارهای خانواده سالم در جلوه‌های زیر ظاهر می‌شود:
گفتگوی سالم و مؤثر، رفتار ارتباطی خوب، رفتارهای معنوی، رفتار مناسب با خویشان و سایر مردم و روش های مؤثر برای حل اختلافات. تعارض‌ها در همه بحرانها، مدارا ركن حفظ سلامت روابط زوجین است.
تغافل، تسامح، تساهل ملايمت و بخشش از ارزش های مهم اخلاقی در روابط زوجین از نگاه اسلام است.
مراقبت پایدار و محاسبه نفس که مداخلات مهم شناختی در روابط زوجین از نظر اسلام است، به همراه تشویق به تفکر که در متون اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است (۱۸ آبه تفکر در قرآن مانند بقره، ۲۱۹ و ۲۹۹ و روم، ۲۱ و روایات فضيلت تفکر مانند حر عاملی، ج 5، ص ۱۹۵ باب استحباب التفكر، 1416)، روابط زوجین را تقویت می‌کنند (یونسی، ۱۳۸۸). ازدواج مناسب همراه با ساختار و روابط سالم به سه نتیجه منتهی می‌شود، خشنودی زناشویی، نسل سالم و مولد و رشد معنوی و اخلاقی، در این صورت غایت نهایی ازدواج آرامش و نشاط، رضایت خداوند و قرب به خداوند است.

امروزه در غالب فرهنگ ها و جوامع اکثریت قریب به اتفاق مردم وارد روابط صمیمانه ازدواج
می‌شوند و انتظارات بالایی از این روایت دارند. آنان به دنبال رابطه جنسی انحصاری با همسر و مصداقت، اظهار عواطف و حمایت از سوی او هستند. با این وجود بیاری در می‌یابند کروابطشان این انتظارات را برآورده نمی‌کنند. آنان در ابتدای روابط، سطح بالایی از رضایت را تجربه می‌کنند ولی طی زمان رضایت شان کاهش می‌یابد (هالورد، ۱۳۸۶: ۱۷). چرا مشکلات ارتباطی روی می‌دهد؟ چه زمینه ها و عللی به اختلافات زناشویی می‌انجامد؟
به نظر هالفورد (۱۳۸۵: ۳-۳۵) عوامل اصلی آشفتگی روابط زوجین عبارتند از:
رفتار منفیه کمبود فعالیت مثبت مشترک، کمبود صحبت، ناتوانی در برقراری روابط، ضعف توانایی حل تعارض، ایفای نقش نامناسب، فقدان حمایت متقابل، رابطه جنسی ضعیف، برداشت های سودار عاطفه منفی و شناخت‌های منفی، برنشتاین و برنشتاین (۱۳۸۰) عوامل آسیب زا را در ۳ دسته عنوان می‌کند؛ اجتماعی مانند احساس از خود بیگانگی فرهنگی، پیدایش شیوه های جدید زندگی جنسی. تغییر نقش‌های زن و شوهره اشتغال هر دو همر، عادی شدن طلاق و اصلاحات در قوانین خانواده. عوامل شخصی مانند برداشت ها و انتظارات غیر واقعی از ازدواج، ناهمخوانی اهداف زوجین و تاریخچه روان شناختی و حالات روانی کنونی همسران. عوامل ارتباطی مانند رفتار متقابل ناخوشایند زوجین، الگوهای ارتباطی نامناسب و ناتوانی همسران در حل مشکلاتشان در اینجا به بررسی دیدگاه های رفتاری، شناختی رفتاری و اسلامی در آسیب شناسی روابط زناشویی می‌پردازیم. در انتها این آسیب‌ها را در ایران در دو بعد روانشناختی و جامعه شناختی مرور می‌کنیم.
آسیب شناسی روابط زوجین از دیدگاهمسرفتاری
زوج درمانی رفتارنگرروابط زناشویی ناموفق را ناشی از اشتغال بیش از حد همسران میداند که مانع توجه آنان به شیوه های خشنودی یکدیگر می‌گردد. محرکهای آزارنده از سوی هر یک از همسران به رفتار متقابل نامناسب دیگری می‌انجامد. در این دیدگاه، مهارت های ارتباطی، مشخصه اصلی روابط خوب است. همه همسران دچار تعارض می‌شوند، ولی مهارت مهم برای حفظ انسجام خانواده حل تعارض است. خانواده سالم عاری از مشکل نیست، بلکه توانایی مقابله با مشکل را دار است. به این صورت که به طور شفاف در مورد تعارفی گفتگو می‌کنند، بر یک امر تمرکز می‌کنند و آن را در یک چارچوب نگه داشته و فقط در مورد رفتارهای مشخص گفتگو می‌کنند همسران به جای انتقاد مصرف و شکایت، احساسات خود و تغییرات رفتاری درخواستی از همسر را شرح می‎‌دهند. به نظر رفتارگرایان روابط زناشویی خوب خیال و رویا نیست. بلکه محصول یادگیری مقابله مؤثر رفتاری است، نشانگان رفتاری در واقع پاسخ های آموخته شده اند. تعجب آور اینکه اعضای خانواده ناآگاهانهمسرفتارهای نامطلوب یکدیگر را تقویت می‌کنند، مثلا زنی فاصله گرفتن همسرش را تقویت می‌کنند زیرا یک واقعیت ساده این است که اغلب مردم دقيقا پاسخ هایی را که آنان را آشفته می‌کنند تقویت می‌کنند (نيكولز و شوارتز، ۲۰۰۸).
گاه والدین به همین شکل با کودک خود مواجه می‌شوند. هر چند اینها تنبيه به نظر می‌رسد ولی در واقع تقویت است زیرا حتى توجه از سوی والدین عیب جو یک تقویت اجتماعی قوی است (اسکینر، ۱۹۵۳). کنترل آزارند، مانند نق زدن، گریه و قهر اغلب عامل مهمی برای نارضایتی زناشویی است (استوارت. ۱۹۷۶).