کتاب جادوی ‏قصه‌ها ‏: ‏قصه‌درمانی ‏و ‏اثرات ‏آن ‏بر ‏حالات ‏رفتاری ‏کودکان

عنوان صفحه
مقدمه 9
فصـل اول 17
ادبیات کودکان: قصه و مفاهیم آن 17
مقدمه 17
کشف هدف ادبیات کودک 19
مفهوم کودکی: توصیف دو رویکرد قطبی به کودکی 21
ادبیات کودک به چه دلیل اهمیت دارد؟ 25
دلایل اهمیت ادبیات کودک 25
نحوه‌ی نگارش کتاب برای کودک 27
ادبیات کودک و نوجوان در ایران چگونه متولد شد؟ 27
ادبیات کودک و نوجوان و اهمیت آن 35
آگاهی؛ مهم‌ترین هدف ادبیات کودک و نوجوان 35
کتاب‌های حوزه‌ی کودک و نوجوان مهارت‌محور نیستند 37
ادبیات کودک و نوجوان به رشته‌ی مستقل دانشگاهی نیاز دارد 39
قصه‌خواني و قصه‌گويي 41
تأثير قصه در كودكان 41
انتخاب قصه‌هاي مناسب 42
قصه و قصه‌گويي و فوايد آن 43
قصه؛ ابزار مهم تربيتي 44
ويژگي‌هاي يك قصه‌ی خوب 45
نقش كودكان دبستاني در فرآيند قصه‌گويي 46
دنياي كودك، دنياي قصه 46
قصه‌گوي خوب كيست؟ 47
ضرورت پژوهش در حوزه‌ی ادبیات کودکان چيست؟ 48
شعر نو براي کودکان و نوجوانان 48
رابطه‌ی بینافرهنگی و ادبیات کودکان 49
فصـل دوم 63
تکنیک‌های قصه‌درمانی و اثرات مربوط به آن 63
قصه‌درمانی برای کودکان 63
تعریف قصه‌درمانی برای کودکان 64
تعریف قصه‌درمانی 64
روش قصه‌درمانی برای کودکان 64
تأثیر قصه‌درمانی بر کودکان 65
انواع راه‌های قصه‌درمانی 66
تأثیر قصه‌درمانی بر خواب کودک 66
قصه‌درمانی برای کودکان و فواید آن در بهبود مشکلات رفتاری 67
قصه‌ها، ادبیاتی خلاقانه و روشی برای درمان! 67
قصه‌درمانی چیست؟ 68
فواید قصه‌درمانی چیست؟ 68
قصه‌درمانی به چه صورت انجام می‌شود؟ 69
نکات مهم در قصه‌درمانی 70
مزایای قصه‌درمانی 71
قصه‌درمانی و تربیت کودکان 73
هدف‌ها و ارزش‌های قصه 74
قصه‌گویی در مدارس 77
اهمیت قصه‌گویی در مدارس 77
قصه و تربیت کودکان 79
قصه و قصه‌گویی 80
قصه و نگرانی‌های والدین 81
قصه و تصویرهای کودکانه 81
قصه و هدف‌های قصه‌گویی 83
قصه‌درمانی برای پذیرفتن مرگ 84
قصه‌ی فینگیلی‌ها (گروه سنی ۷ تا ۱۰ سال) 85
قصه‌درمانی برای انگشت مکیدن 86
انگشت مکیدن 86
قصه‌ی شلپ! شلپ! شلپ! (گروه سنی ۵ تا ۸ سال) 87
قصه‌درمانی برای درمان ناخن جویدن 89
ناخن جویدن 89
قصه‌ی خرگوش کوچولو 89
قصه‌درمانی برای ترس از تاریکی 91
ترس و نگرانی 91
قصه‌ی جغد سفید (گروه سنی ۵ تا ۸ سال) 92
قصه‌درمانی برای پرخاشگری 93
نگاهی به بروز پرخاشگری در کودکان 93
قصه‌ی گربه‌ی عصبانی (گروه سنی ۵ تا ۸ سال) 93
قصه‌درمانی برای رقابت با نوزاد جدید 96
قصه‌ی میمونی به نام دانی (۴ تا ۶ سال) 96
قصه‌درمانی برای شب ادراری 99
شب ادراری 99
شیر آبی که چکه می‌کرد (گروه سنی 6 تا 10 سال) 100
فصـل سوم 105
اختلالات رفتاری که با قصه‌درمانی قابل درمان هستند 105
الگوسازی 108
درست انتخاب کنید!‏ 111
مراقبت‌هاي روان‌شناسی در كودكان و نوجوانان 112
آموزش روان‌شناختي 113
اوتيسم 114
مدل اختلال عملكرد عصب‌شناختي 116
رفتاردرماني 117
اختلال بيش‌فعالي نقص تمركز 117
فعاليت و تحرك زياد 118
رفتار تكانشي 118
مشكل توجه و تمركز 119
آينده‌ی اين كودكان 120
درمان 122
اختلالات رفتار ايذائي 122
اختلال نافرماني مقابله‌اي 122
نشانه‌شناسي 123
اختلال سلوك 124
نشانه‌شناسي 124
راهكارهاي درماني 126
اختلالات يادگيري 127
تعاريف ناتواني‌هاي يادگيري 128
انواع ناتواني‌هاي يادگيري 130
علل ناتواني‌هاي يادگيري 131
تشخيص اختلالات يادگيري 133
پديده‌هاي قابل مشاهده 134
چرا مهم است كه اختلالات يادگيري را تشخيص دهيم؟ 134
اختلال ارتباط كلامي 137
اختلال در تلفظ 138
لكنت زبان 139
اختلال زباني خاص 140
لالي انتخابي 142
عقب‌ماندگي ذهني 143
اختلالات خلقي 144
اختلال افسردگي اساسي 145
اختلال افسرده‌خوئي 147
درمان 147
اختلال دوقطبي 148
اختلالات اضطرابي 149
اختلال اضطراب جدايي 149
درمان 150
اختلال اضطراب فراگير 151
فوبياها 151
اختلالات دفعي 152
شب‌ادراري 152
تأخير رشدي 153
عوامل ژنتيكي 153
فاكتورهاي رواني ـ اجتماعي 153
درمان 154
آينده‌ی اين كودكان چگونه است؟ 154
فایده و مزیت داستان‌گویی برای کودکان 155
منـابع و مآخـذ 161
منابع فارسی 161
منابع غیرفارسی 162

قصه‌گوي خوب كيست؟

بي شك يكي از چيزهايي كه در مطلوب بودن قصه ما را ياري مي دهد يك قصه گوي خوب و ماهر است. قصه گوي خوب، به كلمات تسلط كامل دارد و از ارزش آنها با خبر است نمي تواند روي شنونده اثربگذارد. قصه گوي خوب به استفاده درست از صفت هاو قيدها توجه دارد و از نيروي ايهام^[1]، به هنگام گزينش كلمه هاي خود، آگاه است. او مي داند كه به هنگام گفتن داستان مي تواند با كلمه ها حس لمس كردن، چشيدن و بوييدن را منتقل كند (Gubar, 2011: 209-216‏).

همچنين مي داند كه مي تواند با كلمه ها رنگ، جنس و حتي دما را چنان توصيف كند كه شنوندگانش را به دنبال قصه خود بكشاند. قصه گو تصويرگري است كه به جاي رنگ از كلمه ها استفاده مي كند.

ادبيات كودك ايران در مقايسه با ادبيات كودك كشورهاي ديگر حتي كشورهاي در حال توسعه، از فقدان مطالعات دانشكاهي رنج مي برد. هنوز از رشته مستقل ادبيات كودك خبري نيست و در اغلب دانشگاه هاي كشور جز چند واحد در حاشيه برخي از رشته ها چيزي به نام ادبيات كودك وجود ندارد و اگر از يك استثنا در دانشگاه شيراز بگذريم، مي‌توانيم ادعا كنيم مطالعات دانشگاهي در حوزه ادبيات كودك وجود ندارد.

قضاوت درباره اين وضعيت در ظاهر ساده به نظر مي رسد، اما ميتوان رد پايي از برخي گرايش ها ديد كه چندان، با دانشگاهي شدن ادبيات كودك و به تبع آن مطالعات دانشگاهي ميانه‌اي ندارد و متقدند كه ادبيات كودك امري غريزي است و بايد از راه هاي ديگري در گسترش و تقويت ان كوشيد و چه بسا دانشگاه ها به كيفيت ان نينجامد، امّا از سوي ديگر اغلب با اشاره به تجربه هاي كشور هاي ديگر به اهميت نقش دانشگاه و مطالعات دانشگاهي تاكييد مي كنند. براي اين افراد شايد نخستين پرسش اين باشد كه چرا در ايران مطالعات دانشگاهي در حوزه ادبيات كودك شكل نگرفته‌است وچه موانعي روي اين پديده قرار دارد.

ضرورت پژوهش در حوزه‌ی ادبیات کودکان چيست؟

ادبیات کودکان به عنوان یک نهاد که ساختار و سازوکارهای خود را دارد، در تعامل با جامعه، آموزش و پرورش و دانشگاه همواره باید خود را در جهتی معنا دار که در آن هسته و هدف پیشرفت نیز منظور شده باشد، بازتولید کند. هدف از پژوهش در هر حوزه ای از علم و دانش نیز باز تولید آن نهاد علمی یا اجتماعی با هدف شناسایی سازوکارها و ساختارهای آن در جهت گسترش معنادار آن پدیده است؛ بنابراین هیچ نهادی نیست که بی نیاز از پژوهش باشد. نهاد بدون پژوهش مانند، مانداب‌هایی است که به مرور زمان به گنداب تبدیل می‌شوند؛ اما پژوهش در این عرصه روندهای گوناگونی دارد.

شعر نو براي کودکان و نوجوانان

با ظهور نیما در عرصه ادبیات و ارایه روشی تازه برای سرایش شعر، نه تنها درشعر که درتمام هنرهای ایرانی به شکلی مستقیم و غیرمستقیم تغییر ایجاد شد. بدون شک یکی از دلایل این تاثیر پذیری از حرکت نیما، به خاطر سابقه و جایگاه شعر در میان ایرانیان بود. دراین میان استفاده از «قالب نیمایی» و درادامه قالب آزاد و سپید در شعر برای کودکان و نوجوانان نیز مورد توجه شاعران شعر کودک قرار گرفت.

اما توانایی کودکان ونوجوانان برای پذیرش این قالب که وزن عروضی رایج را نداشت و از زنگ قافیه نیز بی بهره می نمود تا چه اندازه بود. وزن و قافیه سنتی یکی از دلایلی است که باعث می شود نوجوانان و مخصوصاً کودکان بتوانند اشعار را به راحتی حفظ کنند و از طرفی نباید فراموش کرد که بعضی از اشعارمورد استفاده کودکان به واقع شعر یاترانه نیستند، بلکه بیشترترکیبی از چند واژه هستند که تنها داری وزن و موسیقی و قافیه اند! چندین سال است که استفاده از قالب نیمایی، آزاد و سپید در شعر کودک رایج شده است و شاعران متعددی آثار خود را با این قالب ها برای کودکان منتشر کرده اند. اینکه تا چه اندازه این قالب ها موفق بوده و استفاده از آن برای کودکان و نوجوانان مناسب است یا خیر مصطفی رحماندوست، علی کاشفی خوانساری و جعفر ابراهیمی نصر در این مورد اظهار نظر می کنند.

رابطه‌ی بینافرهنگی و ادبیات کودکان

ضرورت رابطه بينافرهنگي، از كجا سرچشمه مي‌گيرد و چرا بايد فرهنگ‌هاي مختلف با هم رابطه داشته باشند؟ رابطه بينافرهنگي، چه نسبتي با ادبيات و كتاب كودك دارد و شكل‌گيري چنين رابطه‌اي، مستلزم عبور از چه موانعي است؟ در جهان امروز، اگر ادبيات كودك ما وارد چنين رابطه‌اي نشود، چه‌ آسيبي مي‌بيند و اين رابطه چه جهتي مي‌تواند داشته‌ باشد؟

اين بحث، يك بحث خيلي قديمي است. براي اين‌كه شما وقتي درباره رابطه بين فرهنگ‌ها صحبت مي‌كنيد، طبيعتاً به دوره‌هاي تاريخي قبلي هم برمي‌گردد و اين‌كه تمدن‌ها چگونه با همديگر اين ارتباط‌ها را داشته‌اند و نتايج اين ارتباطات چه بوده. مثلاً تأثيرهايي كه بعضي تمدن‌ها بر معماري جوامع و تمدن‌هاي ديگر گذاشته‌اند، كاملاً آشكار است. البته آن چيزي كه ما امروزه در قرن بيست‌و‌يكم، درباره روابط بين فرهنگي مدنظر داريم، اساساً يك پديده مدرن است. چرا پديده مدرن است؟ چون من فكر مي‌كنم كه مسئله اصلي كه ما را به اين‌جا رسانده در قرن بيست‌و‌يكم، خصوصاً از وقتي در دهكده جهاني قرار گرفتيم و مسائل ميان فرهنگي به مراتب مهم‌تر شده، در واقع، نوعي رابطه بين «سوژه» و «ديگري» است كه اساساً با فاع‍لِ شناسندة مدرن به وجود مي‌آيد. چنين حالتي فقط در دنياي مدرن مي‌تواند شكل بگيرد. از يك دوره‌اي به بعد، مسئله‌اي كه خصوصاً براي غرب مطرح مي‌شود، اين است كه «آن ديگري» كه در مقابل فاعل شناسنده غربي قرار مي‌‌گيرد، كيست؟

طبيعتاً اعتلاي اين فكر در دوره‌ روشنگري، به مراتب خودش را بيش‌تر نشان مي‌دهد؛ يعني اين‌كه ما بايد برويم تمدن‌هاي ديگر را بشناسيم و درباره‌شان صحبت بكنيم كه البته، جنبه منفي‌اش را مثلاً كسي مثل ادواد سعيد، به عنوان شرق‌شناسي به ما معرفي مي‌كند كه در حقيقت، بيانگر تسلط غرب است بر شرق؛ بدون توجه درست به آن ديگري. من البته كاملاً با اين ايده موافق نيستم. براي اين‌كه فكر مي‌كنم اين مبناي مردم‌شناسي كه برويم و تمدن‌هاي ديگر را هم كشف كنيم، شكل خاصي از عقلانيت است كه جدا از آن‌چه مردم دوران باستان هم از سر كنجكاوي در پي آن بودند، يعني شناخت جاها و آدم‌هاي ديگر، فقط بر مبناي سلطه بر ديگري نبوده و نيست. البته، تسلط و استيلاي سياسي هم مدنظر غربي‌ها بوده، ولي نتيجه‌اش فراتر از اين و به هر حال كاملاً مثبت است؛ مخصوصاً از نظر فرهنگي. از جمله نتايجش اين بوده كه توانسته فرهنگ غرب و فرهنگ شرق را تا حد زيادي به هم نزديك كند. عناصري از فرهنگ شرق را بياورد و آن را در منظومه ذهني و فكري غرب پياده كند و هم‌چنين منظومه ذهني و فكري غرب را به شرق بشناساند.

مي‌شود گفت توسعه اين فكر كه سوژه مدرن مي‌خواهد ديگري را كشف كند و چگونگ‍يِ اين كشف، طبيعتاً با پيشرفت سامايه‌داري، با پيشرفت عقلانيت مدرن و با شكل‌گرفتن دولت‌هاي مدرن و روابط بين‌الملل همراه بوده و ما را رسانده به اين بحث ميان فرهنگي كه امروزه مطرح مي‌كنيم كه طبيعتاً تا حدي دنباله‌رو تحولاتي است كه جهان در قرن بيستم از سر گذرانده است. اين موضوع كه كشورها و فرهنگ‌ها چگونه‌ مي‌توانند به هم نزديك شوند و به وضعيتي جهان شمول برسند، در جهان امروز مفهوم اصلي «بشريت» است. امروزه وقتي شما درباره مسئله ميان فرهنگي صحبت مي‌كنيد، طبيعتاً اولين نكته‌اي كه به ذهن مي‌رسد، اين است كه اين فرهنگ‌ها هر كدام‌شان چگونه مي‌توانند جهان شمول باشند؟

ضمن اين‌كه خودشان باشند،‌چگونه مي‌توانند جهان شمول شوند؟ به نظر من اصلاً در قرن بيست‌و‌يكم، شما نمي‌توانيد در مورد روابط ميان فرهنگي صحبت كنيد؛ مگر اين‌كه اين بحث كليت با جهان شمول بودن مطرح شود. دليلش خيلي روشن است. يا اين‌كه شما داريد در مورد فرهنگ‌هاي پيراموني و حاشيه‌اي صحبت مي‌كنيد كه هيچ ارتباطي با همديگر ندارند و فقط با يك نوعي گفت‌و‌گو در بين خودشان مي‌خواهند اين كار را انجام بدهند، با اين‌كه داريد در مورد فرهنگ‌هايي صحبت مي‌كنيد كه مجموعه‌اي از ارزش‌هاي اخلاقي يا سياسي را قبول دارند؛ مثل حقوق بشر و همين هم موجب مي‌‌شود كه آن‌ها بتوانند به آن اصول جهان شمول اعتقاد داشته و به همديگر نزديك باشند؛ مثلاً اصولي كه در اقتصاد بين‌الملل يا در روابط بين‌الملل مي‌بينيم و يا در مسائل فرهنگي. من فكر مي‌كنم اين همان عامل اصلي است كه در دنياي امروز، مي‌تواند بحث ميان فرهنگي را پيش ببرد.

بحث ميان فرهنگي، امروزه بحث مركز و پيرامون را هم مطرح مي‌كند. اين سؤال مهمي است كه آيا ما يك مركز داريم كه همان غرب مدرن است و يك پيرامون كه شامل كشورهاي حاشيه‌اي و پيراموني مي‌شود و آن‌ها فقط بايد تابع اين مركز باشند و تمام دستاوردهايي را كه اين مركز به قرن بيست‌ويكم داده، بپذيرند يا اين‌كه در حقيقت، همه ما در دايره بزرگ‌تري قرار داريم كه تمام اين فرهنگ‌ها، شعاع‌هاي مختلف اين دايره را تشكيل مي‌دهند؟ فرض كنيد وقتي در مورد فرهنگ قرن بيست‌ويكم صحبت مي‌كنيم، آيا فرهنگ ايراني، چيني، هندي،‌آمريكايي و انگليسي و… فرهنگ‌هايي هستند كه در اين قرن فرهنگ قرن‌ بيست‌ويكم را مي‌سازند؟ آيا وقتي داريم در مورد مسائل ميان فرهنگي در قرن بيست‌ويكم صحبت مي‌كنيم، آيا مسئله ما فقط تمدن غرب است يا اين‌كه اساساً موضوع بحث ميان فرهنگي، نتيجه ديالوگ‌ و گفت‌وگويي است كه ميان فرهنگ‌ها و هويت‌هاي قومي گوناگون، براي به وجود آوردن فرهنگ قرن بيست‌ويكم صورت مي‌گيرد؟

دست‌كم مي‌شود گفت كه در دوران سرمايه‌داري كلاسيك و استعمار كهن، اين رابطه بيش‌تر يك‌سويه و اقتدار‌گرايانه است و از استيلاي سوژه غرب بر ابژه شرق حكايت دارد. يعني در يك سو «سوژه» انديشمند و فاعل شناسنده قرار دارد كه كار خلاقه انجام مي‌دهد و هم انديشه و هم كالا توليد مي‌كند و در سوي ديگر تنها «ابژه» پذيرنده به عنوان بازار مصرف كالاهاي مصرفي و انديشه‌اي، توليد شدة غرب. شرق و غرب كه مي‌گويم، به مفهوم گسترده و جهاني‌اش هست. مي‌توانيم شمال و جنوب بگوييم يا هر چيز ديگري. به اين معنا كه كشورهاي سرمايه‌داري را مركز بگيريم و غيرسامايه‌داري و ما قبل سرمايه‌داري را پيرامون و دنيا را به اين دو گروه تقسيم كنيم. به هر حال اين پديده‌ مدرني است كه همراه با رشد سرمايه‌داري، فرهنگ هم جنبه جهاني پيدا مي‌كند. شما موقعي كه كالا را مي‌بريد، خواه‌ناخواه فرهنگ را هم مي‌بريد. موقعي كه غربي‌ها آمدند به آفريقا اول آن‌‌ها صليب داشتند و ما زمين. بعد از مدتي ديديم كه ما صليب داريم و آن‌ها زمين. توجه مي‌فرماييد؟ يعني انتقال فرهنگ به صورت ه‍ِژ‌ِمونيك^[2]. يعني از بين رفتن يا در حاشيه قرار گرفتن فرهنگ بومي آن‌ها، از جمله دين بومي‌شان و استقرار سلطه فرهنگ غرب. مثلاً يكي از جنبه‌هايش مسيحيت است. اين را فقط به عنوان نماد مي‌گيريم، خواه‌نا‌خواه شما موقعي كه كالاهاي جديد مدرن را مي‌بريد، فرهنگش هم همراهش مي‌آيد و اين فرهنگ، همان‌طور كه كالايش مي‌كوشد بازار را تحت سلطه بگيرد، از حيث فرهنگ هم سعي مي‌كند فرهنگ‌هاي ديگر را تحت سلطه بگيرد و اين رابطه‌اي، بيش‌تر يك سويه‌است. اين‌كه در برابرش مقاومت مي‌شود، در واقع براي اين است كه سوژه غربي، ابژه شرقي را نمي‌پذيرد دست‌‌كم مي‌خواهد آن را تحت سلطه داشته باشد. به هر حال با مقاومت‌هايي كه مي‌شود، خود شرق هم سعي مي‌كند بگويد كه من هم سوژه‌اي هستم براي خودم كه توي اُبژه را مي‌خواهم بشناسم و گاهي اين رابطه به صورت خصومت‌آميز در مي‌آيد و ابژه‌اي كه به عنوان «شرق» تحت سلطه قرار گرفته، مي‌كوشد سوژه «غرب» را خرد بكند يا عقب بنشاند. در واقع، اين گفت‌وگو و رابطه، لااقل تا جنگ جهاني اول و به نوعي تا جنگ جهاني دوم، رابطه‌اي برابر و مبتني بر گفت‌وگوي واقعي نيست، بلكه رابطه مبتني بر سلطه و استيلاست. در واقع مبتني بر پذيرش حضور برابر ديگري نيست. هر چند گاه پيامد‌هاي مثبتي هم دارد، نبايد جنبه‌هاي منفي آن را هم ناديده گرفت. در قلمرو فرهنگ، فرهنگ مدرن همه مرزهاي اقليمي را در مي‌نوردد، اما به گفته ماتيو آرنولد امروزه فرهنگ، دانستن و شناختن بهترين گفته‌ها و بهترين انديشه‌ها در سراسر جهان است.

وقتي شما در مورد جهاني شدن صحبت مي‌كنيد و روند جهاني شدن، فكر مي‌‌كنم اين‌جا بايد تفكيكي قائل شد بين جهاني بودن و جهاني شدن. چيزي كه در مورد جهاني شدن گفته مي‌شود و شما هم به درستي گفتيد، يك فرآيند سياسي و اقتصادي است كه طبيعتاً پروژه اصلي مدرنيته را كه مسئله سرور و مالك طبيعت شدن است، در بر‌مي‌گيرد. اين وضعيتي است كه شما از دكارت به بعد، داريد مي‌بينيد و در فسلفه مدرن هم به چشم مي‌خورد. در پروژه خود سرمايه‌داري و تكنولوژي هم ديده مي‌شود. به معناي اين‌كه عقل ابزاري بايد در جهان مسلط بشود. اين كاملاً در روند جهاني شدن اقتصاد و سياست، در دنياي امروز هم وجود دارد، ولي مسئله اصلي كه من فكر مي‌كنم الان مطرح شده و البته آن هم به نوعي نتيجه روند جهاني شدن مدرنيته است، مدرنيته‌اي است كه دارد حالت «گلوبال» (جهاني) به خودش مي‌گيرد و به تمام فرهنگ‌ها نفوذ مي‌كند؛ البته بيش‌تر در وجه ابزاري‌اش و نه در وجه انتقادي‌اش. مثلاً در همين ايران امروز، شما بيش‌تر اين را در وجه ابزاري‌اش مي‌بينيد و كم‌تر در وجه انتقادي‌اش با آن مواجه مي‌شويد. اين مسئله مهمي كه براي ما مطرح مي‌شود و شامل همين مسئله بين فرهنگ‌ها هم هست، اين است كه تا چه حد افرادي كه دارند توي اين قرن زندگي مي‌كنند، مي‌توانند خودشان را از نظر ذهني و فكري، معاصر اين قرن بدانند و طبيعتاً تا چه حد جهاني هستند. نه اين‌‌كه تا چه حد جهاني مي‌شود، بلكه تا چه حد جهاني‌ هستند. اين مسئله اصلي است و به گمانم آن «بايد»‌هايي كه از نظر سياسي و اقتصادي به وجود مي‌آيد، در اولويت نيست. براي اين‌كه اين بايدها و اين ارتباط را با ادبيات هم بعداً پيدا خواهد كرد. اين بايدها موجب مي‌شود كه همان اتفاقي بيفتد كه در تمام كشورهاي حاشيه‌اي افتاده و آن، اين است كه اقتصاد و سياست اين كشورها و به دنبالش راه و روش زندگي مردم، فقط آن عقل ابزاري و بخش تكنولوژيك سرمايه‌داري را به عنوان دو پديده مهم مدرنيته گرفته و تمام بخش‌هاي ديگر را كه عبارت باشد كه حقوق و آزادي‌هاي مدرن و انديشه مدرن، كنار گذاشته. بنابراين، شما با هر آدمي و حتي بسياري از انديشمندان ايراني يا ديگر كشورهاي حاشيه‌اي كه صحبت مي‌كنيد (مردم عادي كه ديگر جاي خود دارند)، براي اين‌كه مدرنيته را به شما معرفي كنند، از DVD و جت سوپرسونيك و تلويزيون و ماشين بنز و ب.ام.و اين‌ها صحبت مي‌كنند و اين‌هاست كه اگر دولت فراهم بياورد، مي‌شود توسعه مدرن در آن كشور.

رابطه دوسويه وقتي پيش مي‌آيد و اساساً اهميت پيدا مي‌كند كه ببينيم فرهنگي مثل فرهنگ ايراني، چگونه بايد در دنياي امروز شركت بكند و حرف خودش را بزند؟ يعني اين‌كه بتواند روح قومي خودش را با روح جهاني پيوند بزند يا ميراث قومي خودش را با ميراث جهاني به اشتراك بگذارد. من اعتقاد دارم كه شما اگر مفهوم بشريت را قبول داشته باشيد، به عنوان يك انسان و نه فقط به عنوان يك ايراني، بنابراين مسئله ميراث بشري هم براي‌تان مطرح مي‌شود. از اين ديدگاه، ديگر نمي‌توان مدعي شد كه فرهنگ غرب و يا عقلانيت غربي، هميشه مي‌‌خواسته مسلط بشود و هيچ چيز نمي‌خواسته از ما ياد بگيرد و شعارش اين بوده كه هيچ فرهنگي غير از فرهنگ غرب، حرفي براي زدن در دنياي امروز ندارد. شما به نكته‌اي اشاره كرديد كه من هم قبولش دارم، ولي فكر مي‌كنم محدودة خودش را دارد و آن هم اين است كه اگر ماكالاهاي مدرن را بگيريم در دنياي قرن بيست‌ويكم، طبيعتاً فرهنگش هم با آن مي‌آيد. اين تا حدي درست است. براي اين‌كه آن جنبه عقل ابزاري اگر مسلط شود، نتيجه‌اش همين خواهد بود. در حالي كه عقل انتقادي هم همراهش باشد، شما مي‌توانيد كالاها يا اين شركت‌هاي چند مليتي را وارد كشورتان بكنيد، مثل هند كه اين كار را كرده و بسيار بيش‌تر از ايران كه اين كار را نكرده، فرهنگ خودش را نگه داشته و به هويت قومي خودش نزديك‌تر است و كم‌تر دچار از خود بيگانگي شده. مثلاً در هند، فروشگاه زنجيره‌اي مك دونالد فعاليت‌ دارد، به عنوان يك شركتي چند مليتي و مي‌خواهد طرز غذا خوردن را هم به مردم ياد بدهد، ولي اين باعث نشده كه هندي‌ها غذاي خودشان را فراموش كنند. در چين هم همين اتفاق افتاده. من فكر مي‌كنم اين‌كه برويم طرف روند جهاني بودن و بتوانيم در بحث‌ ارزش‌هاي متقاطع اخلاقي يا سياسي شركت داشته باشيم، اين‌طوري بهتر مي‌توانيم هويت قومي خودمان را هم حفظ كنيم. به نظر من، هر ملتي از اين راه بهتر مي‌تواند از هويتش دفاع كند؛ يعني در يك بعد جهاني قرار بگيرد تا در يك بعد حاشيه‌اي و بسته كه به فراموشي سپرده مي‌شود. بحث ميان فرهنگي هم در چنين شرايطي، به مراتب بهتر مي‌تواند نقش خودش را ايفا كند. چرا؟ براي اين‌كه مسئلة نهادهاي بين‌المللي و جهاني است. شما اگر اين نهادها را نداشته‌ باشيد، آن بحث ميان فرهنگي هم ‌لوث مي‌شود. اصلاً مي‌خواهيد در چارچوب چه نهادهايي آن گفت‌وگوي بين‌المللي را انجام بدهيد؟ بحث ميان فرهنگي، آن‌جا نقش خودش را ايفا مي‌كند كه فردي مثل يويوما، از كلهر بخواهد كه كمانچه بزند و كنسرتي با كمك هم اجرا كنند. اگر قرار باشد كه شما هميشه گوشه خراسان بنشينيد با هويت قومي زيبايي كه داريد، اين هويت حاشيه‌اي است و اصلاً مردم جهان امروز نمي‌دانند كه چنين هويتي هم وجود دارد و بنابراين، از بين مي‌رود. آثار تاريخي و بناهاي تاريخي هم همين‌طورند. اگر مثلاً سازمان يونسكو، تلاش نكند براي حفظ ميدان نقش جهان، چطور مي‌خواهيد آن را حفظ كنيد؟ الان اگر بخواهيد در حوالي اين ميدان ساختماني بسازيد، اولين نهادي كه اعتراض مي‌كند، يونسكو است و بعدش ميراث فرهنگي. خب، مردم حاشيه‌اي ممكن است اصلاً براي‌شان مهم نباشد و بگويند ما مي‌خواهيم ساختمان‌سازي بكنيم يا منافع‌مان مطرح است. به همين علت است كه رابطه بين ميراث قومي و ميراث بشري، امروز جزء لاينفك رابطه ميان فرهنگ‌هاست.

اگر اجازه بدهيد، من اين پل را بزنم از سياست به فرهنگ و هنر و ادبيات. ببينيد ما بايد سطوح مختلف فرهنگي را از همديگر تفكيك بكنيم. به نظر من، با شكل‌گيري دولت ـ ملت‌ها و دولت‌هاي مدرن، در واقع آن وجه عقلانيت ابزاري، از طريق همين دولت‌ها اعمال مي‌شود و در موارد زيادي به صورت استعماري در‌ مي‌‌آيد وجنبه‌هايي ديگرش روابط بين نهاد‌هاي غيرحكومتي و يا انديشمندان و هنرمندان است. در عين حال، ما براي اين‌كه بتوانيم از رابطه بينافرهنگي سخن بگوييم، اول بايد ببينيم خود فرهنگ چيست؟ وقتي از هويت ملي يا فرهنگ ملي صحبت مي‌كنيم، بايد ببينيم اين هويت ملي يا فرهنگ ملي چيست؟ اگر بخواهيم نگاهي كليت‌گرا و فراگير، مثل نگاه پارسونز داشته باشيم، بايد معتقد باشيم كه فرهنگ يك كليت يكپارچه و به هنجار و سامان‌بخش است كه وظيفه انسجام اجتماعي و ايجاد يگانگي در جامعه را به عهده مي‌گيرد كه خب، مبتني بر ارزش‌ها و هنجار‌هايي است كه ظاهراً از دولت‌ها و از ايدئولوژي‌ها جداست؛ اما سؤال اين است كه آيا خود هر فرهنگي، تركيبي از فرهنگ غالب و پاره فرهنگ‌ها نيست؟ در واقع اگر به اين صورت نگاه كنيم، سطوح مختلفي از روابط بينافرهنگي مطرح مي‌شود كه يكي از سطوحش، رابطه فرهنگي از طريق آثار ادبي و هنري است و يكي از اين سطوح كه به نظر من حتي در غرب هم در فرهنگ رسمي و فرهنگ مسلط جايگاه شايسته خود را هنوز پيدا نكرده، ادبيات كودك است؛ يعني ادبيات كودك و حتي خود كودك. با وجود اين‌كه ما حقوق كودك داريم و منشور حقوق كودك، براساس ديدگاه مدرنيست‌هاي راديكال و برخي پست‌ مدرن‌ها، زنان و كودكان در غرب هنوز در حاشيه‌اند. پس در خود غرب هم مركز و پيراموني وجود دارد. فرهنگ مسلط و خرده فرهنگ‌ها كه يكي از اين‌ خرده فرهنگ‌ها، ادبيات كودك است. شما موقعي كه متن‌هاي مهم آن‌ها را نگاه مي‌كنيد، مي‌بينيد كه نظريه‌پردازان و منتقدين ادبيات كودك مي‌نالند و انتقاد مي‌كنند از اين‌كه ادبيات كودك و كودك، هنوز در غرب جايگاه بايسته و شايسته‌اش را پيدا نكرده. كافي است به انتقادات جك زايپز در زمان چيرگي «ريگانيسم» و «تاچريسم» در غرب نگاه كنيد؛ اما آقاي جهانبگلو به نكته مهمي اشاره كردند كه غرب، فقط سلطه نيست. در فرهنگ مدرن، همراه دموكراسي سياسي، آزادي اجتماعي و فرهنگ دموكراتيك هم وجود دارد كه به نوعي حقوق كودك را لااقل به صورت صوري پذيرفته كه ره‌آورد همين فرهنگ مدرن است. گذشته از اين‌ در غرب، هنر و ادبيات انساني از جمله در ادبيات كودك وجود دارد كه براي ما هم رهگشاست.