کتاب تفسیر ‏و ‏تأویل ‏آیات ‏جهانی ‏مهدوی ‏با ‏تأکید ‏بر ‏روایات ‏امامیّه

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 15
مقدمه 15
تبیین موضوع 15
عقل و حکومت جهانی مهدوی 20
قرآن و حکومت جهانی مهدوی 20
حکومت جهانی مهدوی در روایات 21
فصـل دوم 23
مفاهیم 23
تعریف لغوی و اصطلاحی تفسیر 23
تعریف لغوی تفسیر 23
تعریف اصطلاحی تفسیر 25
تعریف لغوی و اصطلاحی تأویل 27
تأویل در اصطلاح روایات اسلامی 34
تأویل از دیدگاه صاحب‌نظران علوم قرآن 35
تعریف لغوی و اصطلاحی روایت 37
روایت در اصطلاح قرآن‌کریم 38
روایت در اصطلاح دانش حدیث‌شناسی 40
تعریف لغوی و اصطلاحی حکومت 40
حکومت در اصطلاح قرآن‌کریم 41
تعریف حکومت جهانی مهدوی 43
تعریف لغوی و اصطلاحی امامت 44
امامت در اصطلاح روایات 46
تعریف لغوی و اصطلاحی عدالت 48
عدالت در اصطلاح قرآن‌کریم 48
عدالت در اصطلاح حکومت 49
فصـل سوم 51
کلیات 51
اقسام تفسیر و تأویل 51
تاریخچه تفسیر و تأویل قرآن‌کریم 60
فصـل چهارم 63
مهدویت در قرآن‌کریم 63
غلبه دین حق 63
وراثت صالحان در زمین 66
جانشینی مؤمنان نیکوکار در زمین 67
تمکّن مستضعفان در زمین 69
فصـل پنجم 73
ویژگی‌های حکومت مهدوی 73
اسلام و جهان‌شمولی 73
اعتقاد به امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) 80
امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و شب قدر 81
حکومت عدل مهدوی 81
کارگزاران صالح و کارآمد 83
امنیت مهدوی 84
نتیجه‌گیری پایانی فصل 88
فصـل ششم 89
دستاورد عدالت مهدوی 90
حاکمیت صالحان و نیروهای پارسا 90
حاکمیت فراگیر جهانی 94
حکومت مستضعفان 98
اجرای عدالت 98
حاکم عادل 99
مدیران حکومت عدل 103
مبارزه با سرمایه‌داری 108
جهانی‌سازی مهدوی و مخالفانش 109
ویژگی‌های تمدن حکومت مهدوی 109
فصـل هفتم 111
دستاورد امنیت مهدوی 111
آسایش و امنیت در جامعه 111
ایدئولوژى واحد 112
حاکم شدن دولت واحد دینى و انقراض دولت‌های متعدّد 114
رشد و شکوفایى اقتصادى 117
ایمان و دین‌مداری 118
کمال اخلاقى 119
بالندگى عقل 121
رشد دانش 122
رابطه انسان با خود 122
رابطه انسان با جامعه 123
رابطه انسان و طبیعت 123
امنیت اخلاقی 126
امنیت فردی و اجتماعی 130
امنیت قضایی حقوقی 135
امنیت یافتن راه‌ها 136
پاک‌سازی زمین از وجود ستم و ستمکاران 138
برخورد با متخلفان 139
از بین رفتن بدعت‌ها 140
شکوفایی علم 143
امنیت علمی 146
نهضت علمی 147
نتیجه‌گیری فصل 148
نتیجه‌گیری پایانی 149
منـابع و مآخـذ 151

ظهور منجی موعود یک اعتقاد عمومی در تمامی ادیان است. کتاب‌های مقدس آسمانی، چه آنها که بخشی یا تمام آنها وجود دارد و چه آنها که منقولاتی از آنان در کتاب‌های دیگر آمده است، بشارت داده‌اند که جهان در سیطره ظلم و فساد نمی‌ماند؛ بلکه جماعت صالحان به امامت «رهبر موعود» عدل و داد را در گیتی حاکم خواهند کرد.
ریشه‌دار بودن اعتقاد به مهدی و منجی، موجب آماده بودن مردم اعصار گوناگون برای پذیرش و تبعیت وی شده و می‌شود. از همین رو، این مفهوم موجب سوءاستفاده فریبکاران و شیّادانی شده است که در طول تاریخ با ادعاهای دروغین، خود را مهدی یا از یاران او معرفی کردند تا از رهگذر عقیده پاک مردم، به نیات آلوده خویش دست یابند. اتفاقاً بسیاری از این مدعیان، در نقشه خود موفق شده و به مقصود خود رسیده‌اند؛ چه مدعیان کوچکی که اهداف مالی و رمّالی داشته‌اند و چه مدعیان بزرگی که توانستند با این ادعا حکومت‌های عریض و طویل یا مذاهب منحرف دیرپا و گسترده‌ای برای خویش دست‌وپا کنند.
همچنین دشمنان اسلام و انسانیت که همواره در ترس از حاکمیت عدل و انسان کامل به سر می‌برند، از یک‌سو با ساخته‌وپرداخته کردن سؤالات و شبهات، تلاش دارند که یا اعتقاد به ظهور منجی را در دل آدمیان سست کنند؛ و از سوی دیگر با تحمیق رسانه‌ای و ساختن فیلم‌های سینمایی، چهره‌ای هولناک از آن مرد الهی بیافرینند!
حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) می‌فرماید: «کسی که بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است ». روشن است مرگ جاهلی نتیجه و عصاره حیات جاهلی است؛ بنابراین از جمله اهداف تربیتی انتظار شیعی که با معرفت امام عصر (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) همراه است، نجات آدمی از حیات و مرگ جاهلی و بخشیدن رنگ و صبغه عقلانی به حیات و ممات اوست. جهل و عقل هرکدام مراتب و درجاتی دارند و جاهلیت موردنظر در حدیث مذکور، مربوط به حقیقت جهل است. جهل نقطه مقابل علم نیست، بلکه نقطه مقابل عقل است و مراد از زندگی جاهلانه، زندگی به دور از فناوری و علوم کتابی و حصولی بشری و رفاه زندگی مادی نیست؛ زیرا در طول تاریخ اقوام بزرگی با دارا بودن این عناصر به فلاکت و عذاب الهی دچار شدند. حقیقت حیات جاهلی، حرکت در مسیر مخالف یا انحراف از مسیری است که انسان را به هدف خلقتش سوق می‌دهد که همان مسیر معرفت و عبودیت خداست و حیات عقلانی یعنی شناخت و بندگی خدا جز در پرتو معرفت و در نتیجه اطاعت از امام عصر (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) حاصل نمی‌شود.
عقل در دو سطح شناخت و عمل مطرح است؛ عقل ورزی در مقام شناخت، یعنی انسان فعالیت‌های شناختی خود را به‌گونه‌ای ضبط و کنترل کند که از کج‌روی در اندیشه مصون بماند. عوامل مؤثر در این زمینه عبارتند از: ارزیابی ادلّه برخورداری از علم و کنترل حب و بغض و در مقام عمل، یعنی عمل خود را تحت انقیاد علم خویش در آوردن؛ پس می‌توان بین علم و عقل رابطه‌ای برقرار کرد.
در تعالیم اسلامی، عقل انسان با توجه به محدودیت‌ها و ظرفیت خاص خود، مورد توجه قرار می‌گیرد و از همین رو، عقل را از گام گذاشتن به پشت پرده مجهولاتی که ظرفیت درک آن‌ها را ندارد، نهی می‌فرماید . امام باقر (علیه‌السلام) درباره روند رشد اندیشه و تعقّل در نظام تربیتی مهدوی می‌فرمایند:
«إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضعَ اللهُ یدَهُ عَلَی رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ وکمَلَتْ بِهِ أَحْلَامُهُم‏»؛
«چون قائم ما قیام کند، خداوند دست رحمت بر سر بندگان نهد تا در تعقّل هماهنگ شوند و آرمان‌های آن‌ها کامل گردد».
از جمله اهداف بزرگ مکتب انتظار به تأسی از حکومت مهدوی، پرورش و تقویت عقول انسانی و کسب علم و دانش است تا منتظران با صعود به قلل معرفت و عقلانیت بتوانند در هدایت افراد متفکر به سمت آرمان‌های حکومت مهدوی کوشا باشند. البته عقلانیت موردنظر در مکتب انتظار، بنا به فرمایش امام صادق (علیه‌السلام) در باب چیستی عقل: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ و اکتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ »؛ عقل ولایی است که انسان را به مظاهر اسماء الهی و مبدأ وجود می‌پیوندد و با عقل استقلالی مدرنیته که عقل انسانی را قادر به حل تمام معضلات فردی و اجتماعی و بی‌نیاز از وحی و خدا می‌داند، بسیار متفاوت و در حقیقت متباین است. هرکس عقل را با توجه به محدودیت‌ها و ظرفیت‌های خاص آن شناخته و عقلانیت را در قلمرو وجودی خویش حاکم سازد، گوهر وجود خود را به گناه نمی‌آلاید و متناسب با درجات رشد عقلانی خود، زشتی و تعفّن و کراهت گناه را بازشناخته، از ارتکاب آن می‌پرهیزد. از آنجا که انسان پرتوی از کمال مطلق و نشأت گرفته از روح رحمانی است، در پرورش ابعاد گوناگون وجود خود مسئولیتی خطیر دارد و موظف است خود را به صفات خداوندی متصف و آراسته سازد و با خداگونه شدن، به قرب مکانتی الهی نائل آید. از این‌رو انسانِ برخوردار از عقلانی ولایی، خود را به صفات عالیه انسانی و اعتقاد و اخلاق نیکو آراسته می‌سازد تا شایستگی مقام خلیفةاللهی را در خود ایجاد کند. از آنجا که صفات و ویژگی‌های نیکو بالفطره در وجود انسان به ودیعه نهاده شده است، انسان می‌تواند با تلاش و فعالیت، آن فضایل را در وجود خود احیا و تقویت کند و با کسب فضایلی همچون حقیقت‌جویی، استکمال، خداخواهی، زیبادوستی، زیباخواهی، احسان به خلق و وجدان بیدار، حیات طیبه‌ای برای خود فراهم آورد و بین خود و انسان کامل پیوندی برقرار نماید. آراستگی به مکارم اخلاق، در تعالیم اسلامی چنان جایگاه رفیعی دارد که نبی مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) هدف بعثت خود را تکمیل مکارم اخلاق و گسترش فضایل اخلاقی در جامعه معرفی می‌فرماید:
«إِنمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلَاقِ»؛
«به‌راستی که من برگزیده‌شده‌ام تا مکارم و فضایل اخلاقی را کامل گردانم».
بنابراین، وجود منتظران نیز باید به عالی‌ترین صفات انسانی آراسته گردد تا شایستگی اتصال به عین‌الانسان را پیدا کنند و از زلال وجود او جرعه‌های معرفت و ایمان برگیرند. پس یکی از اهداف مهم انتظار شیعی، آراستن انسان به صفات الهی است. منتظر در عصر انتظار افزون بر سعی در عبادت، تقوا و ورع، باید مظهر اخلاق نیک بوده، هم در جنبه فردی و هم در جنبه اجتماعی متخلّق به اخلاق خدایی گردد و به لحاظ اخلاقی هم سنخ حضرت ولیّ عصر باشد تا قابلیت ادراک انوار فیض ناشی از مبادی عالیه را در جان خود بیافریند. البته رسیدن به چنین مقامی قطعاً زحمت و رنج بسیاری به دنبال دارد و مجاهدت عظیمی را می‌طلبد؛ اما اگر فرد مجاهدت و تلاش وافر به خرج دهد، هدایت و رحمت الهی نیز رفیق راهش خواهد شد.
آراستگی مؤمنانِ به امام غایب و منتظرانِ امام قائم به کمالات اخلاقی و سجایای انسانی به لحاظ بازتاب اجتماعیِ رفتار آنان به‌عنوان منتظران، بسیار مهم است. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«کونُوا لَنَا زَیناً ولَا تَکونُوا عَلَینَا شَیناً ؛ زینت ما باشید، نه زشتی و عارِ ما».
پرهیز از گناه و آراستگی به مکارم اخلاقی، خود بر تکامل و تعالی عقل انسانی تأثیرگذار است و انسان را در مراتب بالاتر عقلانیت پیش می‌برد. انتظار از آن جهت که با محبت حضرت ولیّ عصر و خدای رحمان همراه است در تحول و تکامل ماهوی آدمی تأثیری بسزا دارد و ارتباط عاطفی بین منتظر و محبوب راستین سبب می‌شود انسان از لحاظ ظاهری و باطنی با محبوب خویش همگون و متحد باشد تا بتواند با رهایی از محدودیت‌های عالم ملک، خود را با حقیقت ملکوتی امام عصر پیوند دهد و به غنی‌سازی شخصیت خویش بپردازد. از این‌رو تمایلات نفسانی خود را تحت انقیاد عقل رام کرده در مسیر صحیح نیل به اهداف الهی از آن‌ها استفاده می‌کند.
مولای متقیان؛ امام علی (علیه‌السلام) در جنبه نظری «یَعْطِفُ الرَّأْی عَلَی الْقرآن إِذَا عطَفُوا الْقرآن عَلَی الرَّأْی»؛ اندیشه‌ها و نظریات شخصی و امیال را مطابق قرآن و در جنبه عملی «یَعْطِفُ الْهَوَی عَلَی الْهُدَی إِذَا عَطَفُوا الْهُدَی عَلَی الْهَوَی»؛ (همو) امیال و هواهای نفسانی را مطابق هدایت می‌گرداند؛ یعنی منتظر به‌قدری به مولایش نزدیک شود که اگر استراحتی می‌کند، برای تجدیدقوا و خدمتگزاری بهتر در راستای آرمان‌های حضرت ولیّ‌عصر (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف‌) باشد.

عقل و حکومت جهانی مهدوی
وجود امام معصوم و تصرّف او در امور جامعه بشری و مدیریت و رهبری سیاسی او مظهر و مصداق لطف الهی در مورد مکلفان می‌باشد. عبارت معروف خواجه‌نصیرالدین طوسی در کتاب تجرید الاعتقاد که نوشته: «وُجُودُهُ لُطفٌ وَ تَصَرّفُهُ لُطفٌ آخر وَ عَدَمُهُ مِنَّا»؛ ناظر به این مطلب است. البته همین‌که مکلفان معتقد باشند که امام معصوم وجود دارد؛ اگرچه او را نمی‌بینند، در نوع رفتار آنها مؤثر خواهد بود و آنان را به اطاعت خدا نزدیک و از معصیت او دور می‌سازد. البته آن حضرت از وضعیت مکلفان آگاه است و اعمال خوب آنها موجب خشنودی و اعمال بد آنان موجب ناراحتی او می‌گردد.
از یک طرف وجود امام و رهبری او مصداق لطف الهی است و از طرفی دیگر، موضوع قاعده لطف تکلیف و مکلف است و ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی، نژادی، زبانی، مکتبی و غیره دراین‌باره تأثیری ندارد. لذا این قاعده شامل حال همگان می‌شود و جامعه بشری را فرامی‌گیرد؛ بنابراین، مقتضای برهان عقلی لطف، جهانی بودن حکومت مهدوی می‌باشد.
قرآن و حکومت جهانی مهدوی
آن دسته از آیات قرآن که ناظر بر حکومت مهدوی هستند نیز بیانگر جهانی بودن آن هست:
«وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ ؛ هر آینه پس از قطعی نمودن در ذکر (تورات یا قرآن) در زبور نوشتیم که صالحان وارث زمین خواهند شد».
چنان‌که روشن است در این آیه از حکومت صالحان بر کل زمین سخن به میان آمده است.
«وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّه وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ ،
اراده ما بر این تعلق گرفته است که مستضعفان در زمین را مورد امتنان و لطف خود قرار داده، آنان را پیشوایان بشر و وارثان زمین قرار دهیم.»
در دلالت این آیه بر جهان‌شمولی حکومت مهدوی، هیچ تردیدی وجود ندارد.
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ ؛
خداوند خلافت بر زمین را به مؤمنان و صالحان از شما امت اسلامی وعده کرده است چنان‌که به پیشینیان چنین خلافتی را عطا فرمود و توانایی تحقق بخشیدن به دینی که برای آنان پسندیده است را به آنان خواهد داد».
طبق روایات بسیاری از امامان معصوم این آیه بر حکومت جهانی مهدوی تطبیق گردیده است و مفاد آن خلافت در کل زمین است.
«الَّذِینَ إِنْ مَکنَّاهُمْ فِی الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکرِ وَللهِ عاقِبَةُ الأُمُورِ ،
انسان‌هایی که اگر به آنان در زمین مکنت و قدرت عطا کنیم نماز برپا داشته، زکات می‌پردازند و امربه‌معروف و نهی از منکر می‌کنند و فرجام امور از آن خداوند است.»
این آیه، اگرچه شامل حکومت‌های محدود و منطقه‌ای الهی هم می‌شود، ولی شکی نیست که مصداق کامل آن حکومت جهانی مهدوی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است، بدین‌جهت امام باقر (علیه‌السلام) فرموده: این آیه مربوط به مهدی آل‌محمد (علیهم‌السلام) و یاران او است؛ خداوند آنان را مالک شرق و غرب جهان می‌سازد، او دین را آشکار کرده و با کمک یارانش بدعت و باطل را از میان برمی‌دارد.
حکومت جهانی مهدوی در روایات
روایات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و خاندان پاک او آشکارا بر جهانی بودن حکومت مهدوی دلالت دارند. چنان‌که در حدیث مشهوری که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) روایت شده فرموده است: «اگر حتی جز یک روز از عمر دنیا باقی بماند، خداوند مردی از خاندان مرا برمی‌انگیزد تا جهان (زمین) را پر از عدل و داد سازد، چنان‌که پیش از آن ظلم و جور فراگیر شده بود ».
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرموده است: «دنیا پس از اینکه به ما پشت کرده سرانجام به‌سوی ما باز خواهد گشت، همان‌گونه که شتر چموش به‌سوی فرزندش بازمی‌گردد .» آن‌گاه آیه «وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ…» را تلاوت فرمودند. امام باقر (علیه‌السلام) نیز فرموده: قائم (مهدی موعود (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)) از خاندان ماست، نصرت خداوند او را تأیید می‌کند و با ایجاد رعب در دل دشمنان از نصرت الهی بهره‌مند می‌شود، همه زمین در اختیار او قرار می‌گیرد و گنجینه‌ها و اندوخته‌ها بر او آشکار می‌شود، حکم‌رانی او شرق و غرب را در برمی‌گیرد، خداوند به‌واسطه او دین خود را بر همه ادیان مسلط و نمایان می‌گرداند؛ هر چند مشرکان خوش ندارند.