کتاب تاب‌آوری ‏در ‏بحران

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 9
فصـل اول 15
مفاهیم تاب‌آوری بحران 15
مدیریت بحران 16
مفاهیم و تعاریف توانمندسازی 17
توانمندسازی اجتماع‌محور 19
مفاهیم و تعاریف تاب‌آوری 23
شهر تاب آور 38
مفهوم تاب‌آوری جوامع محلی و رابطه آن با توانمندسازی اجتماعی 43
رویکردهای مفهومی تاب‌آوری 46
سنجش تاب‌آوری 50
فصـل دوم 53
شاخص ها و چارچوب های تاب آوری 53
ویژگی‌ها و شاخص‌های تاب‌آوری 54
ابعاد تاب‌آوری 63
شاخص سازی تاب‌آوری 71
فصـل سوم 91
مدل‌های تاب‌آوری در بحران 91
مدل‌های سنجش و تحلیل تاب‌آوری 92
مدل برنامه‌نویسی تصادفی- فازی (MIFISP) 102
مدلی در تاب‌آوری و آمادگی 103
فصـل چهارم 105
تاب‌آوری سازمانی در بحران 105
مفهوم تاب‌آوری سازمانی 106
اهمیت تاب‌آوری سازمانی 109
سازمان‌ها و بحران‌ها 114
چارچوب مدیریت تاب‌آوری سازمانی 117
الگوها و شاخص‌های سنجش تاب‌آوری سازمانی 121
تاب‌آوری سازمانی در بلایای طبیعی 129
تاب‌آوری سازمانی و رقابت 131
سرمایه اجتماعی 133
سرمایه اجتماعی و تاب‌آوری 133
تسهیم دانش و تاب‌آوری 134
سرمایه اجتماعی و تسهیم دانش 135
سرمایه اجتماعی، تسهیم دانش و تاب‌آوری 136
موانع سازمان‌ها در ارتقای سطح تاب‌آوری 138
فصـل پنجم 139
تاب‌آوری اجتماعی در بحران 139
تاب‌آوری فردی 140
اجتماع محلی 142
تاب‌آوری به‌عنوان یک مشخصه اجتماعی 144
تعریف تاب‌آوری اجتماعی 146
چارچوب مفهومی تاب‌آوری اجتماعی 147
ویژگی‌ها و شاخص‌های تاب‌آوری اجتماعی 154
عوامل کلیدی تاب‌آوری اجتماعی 162
تاب‌آوری و توسعه اجتماعی 169
رابطه تاب‌آوری سازمانی و تاب‌آوری اجتماع 172
مفهوم مدیریت خطر بحران اجتماع‌محور 173
فصـل ششم 175
سرمایه‌گذاری برای تاب‌آوری 175
اقتصاد و تاب‌آوری 177
پیشینه مطالعاتی شاخص تاب‌آوری اقتصادی 181
مطالعات خارجی 181
مطالعات داخلی 182
تعاریف تاب‌آوری اقتصادی 184
استفاده از مفهوم تاب‌آوری با استفاده از رویکرد مبتنی بر سرمایه 191
تاب‌آوری در صنعت بانکداری 194
جمع‌بندی 199
فصـل هفتم 201
ارتقای تاب‌آوری ملی در بحران 201
مبانی نظری 204
تاب‌آوری ملی 208
عوامل اثرگذار بر تاب‌آوری ملی 210
– عوامل روان‌شناختی مؤثر بر تاب‌آوری 211
– عوامل جامعه‌شناختی تاب‌آوری ملی 212
ارزیابی تاب‌آوری ملی 216
منـابع و مآخـذ 217
منابع فارسی 218
منابع غیر فارسی 227

مدیریت بحران
مدیریت بحران علمی کاربردی است که به وسیله مشاهده سیستماتیک از بحران‌ها پیشگیری می‌کند و یا در صورت وقوع برای کاهش آثار آن، ضمن آمادگی لازم برای امدادرسانی سریع و بهبودی و بازسازی اوضاع اقدام می‌کند (711:1999,Nategh elahi).
بشر همواره برای مقابله با فاجعه، شیوه‌های مناسب با امکانات موجود را در جامعه به کار می‌برده است. در سال‌های اخیر این اقدامات و مراحل مبارزه با حوادث به‌صورت علمی درآمده است و به‌عنوان یک حرفه معرفی‌شده است (25:2004Huatmer, & Drike).
امروزه مدیریت بحران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه پایدار، سهم بزرگی را در مدیریت دولتی در کشورهای پیشرفته به خود اختصاص داده است (2:2007Ahmadiyan et. al,).
چرخه ی مدیریت جامع بحران به شرح زیر است:
۱) پیشگیری و کاهش پیامدها: کاهش احتمال وقوع یا تأثیرات ناشی از بحران‌ها؛ در این مرحله موضوع‌های مهمی نظیر مقاوم‌سازی بناها و کاهش تأثیرات غیر سازهای مطرح‌اند (21:2004;Husseini jenab).
2) آمادگی: برنامه‌ریزی و پژوهش، آموزش و مانور؛
در این مرحله اجزای مهمی نظیر آموزش، پژوهش، مانور، طراحی و برنامه‌ریزی، ایجاد ساختارهای مدیریتی و مدیریت منابع قرار دارند که می‌توان آموزش همگانی را مهم‌ترین فعالیت ضروری برای ارتقای ایمنی در کشور دانست (21:Ibid).
3) مقابله: ارائهٔ خدمات اضطراری بلافاصله پس از وقوع بحران؛ در این مرحله فعالیت‌های مهمی نظیر اجرای برنامه‌های عملیاتی، استاندارد مدیریت بحران و هماهنگی‌های بین بخشی مدنظر قرار می‌گیرد (همان).
4) بازسازی: بازگرداندن جامعه به حالت عادی نه لزوماً حالت پیش از بحران (همان).
مدیریت بحران به‌عنوان چرخه فعالیت‌های کاهش، آمادگی، پاسخگویی و بازیابی تعریف می‌شود. فعالیت‌های کاهش به مجموعه عملیاتی اشاره می‌کند که در پی کاهش آسیب‌پذیری جامعه در برابر پیامدهای بحران است. فعالیت‌های آمادگی به دنبال انجام اقداماتی است که در صورت وقوع بحران دولت و مسئولین را آماده مقابله با بحران می‌سازد. مرحله پاسخگویی شامل فعالیت‌های است که جهت پاسخگویی فوری و مقابله با آثار کوتاه‌مدت بحران در نظر گرفته می‌شوند. این اقدامات عمدتاً به دنبال نجات جان انسان‌ها، محافظت از اموال و دارایی‌ها و رفع نیازهای اساسی و اولیه انسان‌ها است. امداد و نجات، جست‌وجو، اطفا حریق، خدمات پزشکی، اسکان موقت، تخلیه و … ازجمله فعالیت‌های گروه پاسخگویی به بحران یک فرایند پویا و بسیار حساس نسبت به زمان است و تصمیم گیران نیاز به دریافت آخرین شرایط محیط بحران‌زده رادارند؛ بنابراین هرگونه تأخیر در جمع‌آوری داده‌ها، دست‌یابی و استفاده از این اطلاعات پیامدهای منفی بر کیفیت تصمیم‌گیری در بر خواهد داشت. فعالیت‌های بازیابی مسئولیت پیگیری فعالیت‌هایی را بر عهده دارد که به دنبال برگرداندن جامعه بحران‌زده به حالت طبیعی و قبل از وقوع بحران است. (2007Ahmadiyan et al,)

مفاهیم و تعاریف توانمندسازی
توانمندسازی شیوه‌ای برای ارتقاء شرایط اجتماع محلی از راه گسترش و به‌کارگیری ظرفیت موجود است. درواقع توانمندسازی، برنامه حل مسئله از درون، بر پایه توسعه اجتماعات محلی است به‌نحوی‌که الگوهایی از توسعه درون‌زای محلی شکل‌گرفته که می‌توان به سایر اجتماعات تعمیم داده شود. طرح‌های توانمندسازی دارای وجوه اجتماعی (ارتقاء اجتماعی)، اقتصادی (توانمندسازی اقتصادی)، کالبدی (مشارکت برای ارتقاء، محیط کالبدی) است. راهبرد تحقیق این اهداف، سازمان‌دهی اجتماعی و مشارکت عمومی برای سیاست‌گذاری، تصمیم‌گیری، انتخاب راه‌حل‌های مختلف ایجاد مدیریت درونی، فراهم نمودن شرایط اجرا سیاست‌ها و تبدیل این خواسته‌ها به پروژه‌های اجتماعی، عمومی و محیطی و زیربنایی و … است (پور موسی و همکاران: ۱۳۸۹: ۳۶).
توانمندسازی جامعه یک فرآیند پویا و فراگیر است. هدف عمده فرآیند توانمندسازی ایجاد تغییر مناسب در کلیه ابعاد و جوانب زندگی افراد، خانواده‌ها و گروه‌ها و اقشار اجتماعی است. درواقع توانمندسازی رویکردی اصیل است که راهبرد پایین به بالا را مدنظر قرار می‌دهد. اساساً اولین راهبرد عمده در تدوین طراحی و اجرای برنامه‌های توانمندسازی آموزش است. در فرآیند آموزش اطلاعات و پیام‌ها منتقل و ردوبدل می‌شود و با علم به اینکه در عصر حاضر اطلاعات منشأ قدرت و در حقیقت عین قدرت است بنابراین دسترسی اقشار وسیع مردمی به اطلاعات یک گام کلیدی در فرآیند توانمندسازی به‌حساب می‌آید. توزیع و انتشار اطلاعات به معنی ایجاد توانایی بالقوه یادگیری و ارتقاء سطوح آگاهی، دانش تکنیک‌ها و مهارت‌های ارتباطی در میان گروه‌های اجتماعی است این مرحله زیربنای سرآغاز آگاهی، آمادگی ذهنی مردم برای ایفای نقش تاریخی خود و اقدام در جهت بهبود وضع موجود و ساختن محیط ایمن و تاب آور است.

توانمندسازی اجتماع‌محور
توانمندسازی اجتماع‌محور: فرآیندی مشتمل بر حذف محدودیت‌ها و موانع ساختاری است که از طریق آن فرد یا اجتماع ضمن مشارکت امکان ارزیابی اقدامات منجر به تعمیم به بهزیستی را بر پایه بینش‌ها و ظرفیت‌های خود و یا اجتماع پیدا می‌کنند. هدف اصلی در برنامه توانمندسازی، مشارکت بین اجتماعات محلی و اولیای امر محلی است (سلطانی و همکاران: ۱۳۹۰)؛ بنابراین توانمندسازی اجتماعی (افزایش قدرت یک جامعه) عبارت است از افزایش قدرت و محتوی ارتباطات درونی بین مردم، سازمان‌ها و محیطی که آن جامعه را تشکیل می‌دهد (جدول 1-1).
دور شدن از فلسفه استقلال و پذیرش فرهنگ به هم‌وابستگی کلید هارمونی و توسعه است. لزوم تاب‌آوری اجتماعی صرفاً تقویت استقلال نیست بلکه تقویت به هم‌وابستگی است (رضایی، ۱۳۹۰، ۵۹). تأکید رویکرد اجتماع‌محور بر حضور مردم محلی در مراحل مختلف و شناسایی ظرفیت‌ها و آسیب‌پذیری‌های موجود در جوامع محلی با مشارکت مردم تأکید دارد (پور موسی و همکاران: ۱۳۹۲: ۳۱)
احساس تعلق و وجود این حس سبب می‌شود از یکسو فرد در جامعه و محیط به شکل بالنده و پویا عمل کند و از سوی دیگر شخص، گروه، جامعه و مکان را متعلق به خود دانسته و در جهت اعتلا و ارتقا و توسعه آن بکوشد (نظم فر و همکاران: ۱۳۹۳). جدول 2-1 به اثرگذاری شهروندان اشاره دارد. در یک برنامه‌ریزی مؤثر توانمندسازی افراد جهت تاب‌آوری اجتماعی باید به الگوهای رفتاری افراد در حوادثی مانند زلزله آگاه باشیم و به عبارتی باید افراد را به لحاظ ذهنی – نگرشی آماده نماییم. مردم از مدت‌ها قبل از اینکه برنامه‌ریزی‌های حوادث و تاب‌آوری و مدیریت بحران به وجود آمده باشد با حوادث مواجه شده‌اند، درنتیجه الگوهای رفتاری قابل پیش‌بینی افراد سال‌هاست که آشکارشده و این الگوها به‌طور معنی‌داری توسط محققان مستند شده است، برنامه ریزان مجرب می‌دانند که احتمال پذیرش عملیات حفاظتی پیشنهادی توسط شهروندان، زمانی بیشتر است که این فعالیت‌ها متناسب با الگوهای رفتاری افراد در مقابله با حوادث تنظیم‌شده باشد، در ایران مطالعات منسجم کافی در خصوص رفتارهای انسانی در زمان و بعد از زمان وقوع حوادث انجام‌نشده است و با توجه به متفاوت بودن رفتارها و واکنش‌های افراد در جامعه ایران نسبت به سایر کشورها جای خالی این‌گونه مطالعات احساس می‌شود.

مفهوم تاب‌آوری از دههٔ 1970 توسط هولینگ با انتشار مقاله‌ای با عنوان تاب‌آوری و پایداری سیستم‌های اکولوژیکی با دیدگاه زیست‌محیطی مطرح‌شده است. اگر درختی که در اثر طوفان، خمیده شده، بتواند پس‌ازآن، قامتش را همانند گذشته راست کند یعنی تاب آور است؛ این مفهوم تاب‌آوری به زبان ساده است. تاب‌آوری در بسیاری از حوزه‌های علمی به یک اصطلاح مهم تبدیل‌شده است. واژه تاب‌آوری اغلب به مفهوم بازگشت به گذشته به کار می‌رود که از ریشه لاتین رزیلیو به معنای برگشت به عقب گرفته‌شده است (یوان ، 2002).
در پژوهش‌های هولینگ با پیدایش یک شاخص گمشده در مفهوم تاب‌آوری به نام ظرفیت تغییر مواجهیم که اساس تاب‌آوری است (Cross, 2008). طبق تعریف هولینگ، تاب‌آوری عبارت است از: معیاری از توانایی سیستم برای جذب تغییرات درحالی‌که هنوز مقاومت قبلی را دارد (Holling,1973).
مانینا، معتقد است تاب‌آوری به معنای ظرفیت یک سیستم، جامعه و اجتماع در جهت انطباق و پذیرفتن و یا عقب جستن برای مقاومت و یا تغییر در به دست آوردن و نگهداری سطح قابل قبولی از عملکرد و ساختار در هنگام شوک‌های ناشی از سوانح است (مانینا ، 2006).
تاب‌آوری یک بعد جدید تحلیلی از واژگان فاجعه است که هنوز تعریف موردقبول همگان برای آن وجود ندارد (بیوجنس و همکاران 2013). اولین بار واژه تاب‌آوری از رشته بیولوژیکی گرفته‌شده است. ازنظر فولک، تاب‌آوری همیشه سیستم بازگشت به گذشته یا تعادل نیست، بلکه احتمال انطباق و دگرگونی در وضعیت موجود و همچنین احتمال بقاء و تغییرات را در آینده خواهد داد (فولک و همکاران، 2012).
کارپنتر تاب‌آوری را ظرفیت یک سیستم زیست‌محیطی و اجتماعی برای جذب اختلال، سازمان‌دهی مجدد و درنتیجه حفظ توابع ضروری می‌داند (کارپنتر، 3248:2012).
مطابق نظر کارپنتر، تاب‌آوری عبارت است از:
۱- میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند، بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود،
2- میزان توانایی یک سیستم برای سازمان‌دهی و تجدید خود در شرایط مختلف
۳- میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و تقویت سازگاری با شرایط.
ازاین‌رو، کارپنتر سیستمی را تاب آور می‌داند که دارای ویژگی‌های زیر باشد:
– ظرفیت جذب فشارها یا نیروهای مخرب با پایداری و سازگاری
– ظرفیت اداره، حفظ ساختارها و عملکردهای اساسی و ویژه، در هنگام سوانح
– ظرفیت بازیابی برگشت به گذشته پس از یک سانحه

انجمن بین اللملی طرح‌های محلی محیط‌زیست تاب‌آوری را ظرفیت و توانایی یک جامعه و مقاومت در برابر استرس، زنده ماندن، انطباق، بازگشت به عقب از یک بحران یا فاجعه تعریف می‌کند (استامپ ، 2013).
فصل مشترک این تعاریف، تعریف تاب‌آوری به‌عنوان توانایی یا ظرفیت برای مقابله با اختلال و انطباق جوامع با اختلالات است. این اختلال اشکال زیادی همچون بحران‌ها، سوانح و شوک را شامل می‌شود.
انجمن روانشناسی آمریکا (2014)، تاب‌آوری را به‌عنوان روند تطبیق درست در مواجهه با سختی، تهدید و یا حتی منابع قابل‌توجهی از استرس تعریف می‌کند (ساتویک و همکاران، 2014). اگرچه این تعریف مفیدی است؛ اما طبیعت پیچیده تاب‌آوری را انعکاس نداده است. ازنظر ایوانز (2011) تاب‌آوری باید به‌عنوان یک هدف دیده شود که از تغییرات آب و هوایی و سوانح طبیعی در داخل یک جامعه یا شهر ناشی می‌شود و این هدف روندی است برای تطابق با شرایط بحرانی و بازگشت به وضعیت عادی. ایوانز نشان داد که بهترین راه برای رسیدن به تاب‌آوری، تجربه است (ایوانز، 2014).
تاب‌آوری ممکن است به‌عنوان تابعی از توسعه و تعامل فرد با تغییرات محیطی در طول زمان مطرح شود (کوهن و همکاران، 2012). بر اساس مفهوم این تعریف درجه تاب‌آوری بین انسان‌ها برحسب منابع در دسترس، فرهنگ‌ها و مذاهب خاص، سازمان‌ها و … متفاوت است.
به‌طورکلی برای همگن شدن مصون‌سازی جامعه در برابر مخاطرات گوناگون بایستی تاب تحمل جامعه را بالابرده تا بتواند در درجه اول ریسک‌ها و خطرات را به حداقل ممکن رسانده و در مرحله بعد آسیب‌ها و تخریب‌های ناشی از آن‌ها کاهش یابد و درنهایت تاب تحمل وقوع بحران‌ها و مشکلات ناشی از آن وجود داشته باشد و بالاخره جامعه به‌قدری توانمند و آماده باشد که در اسرع وقت جریان زندگی به روال عادی برگشته و کسب‌وکار رونق خود را بازیابد. امروزه به مجموعه این توانمندی‌ها که منجر به مصون‌سازی جوامع در برابر حوادث و بحران‌ها می‌گردد تاب‌آوری گفته می‌شود (پور حیدری و همکاران، 1393).
در تعریف تاب‌آوری، مهم است که تاب‌آوری را به‌عنوان یک صفت، یک فرآیند و پیامد مشخص نماییم و اغلب وسوسه‌انگیز است که به این رویکرد دوگانه که آیا تاب‌آوری وجود دارد یا ندارد توجه کنیم. بااین‌حال در حوزه‌های مختلف زندگی درجات مختلفی از تاب‌آوری وجود دارد. بر این اساس اگر تغییرات یا اختلالات به‌عنوان یک تهدید تلقی شود این طبیعی است که سعی کنیم سیستم را به حالت عادی و به حالت قبل از بحران هدایت کنیم. اگر همان تغییر بتواند به توسعه بیشتر و یا امکانات جدید منجر شود، مطلوب است که سعی کنیم راه‌حل‌های نوآورانه ابداع کنیم و سیستم را در جهت دیگری هدایت کنیم.