کتاب اصول و قواعد خواندن و نوشتن زبان فارسی

فهرست
عنوان صفحه
پیدایش دستور برای زبان فارسی 11
تاریخچه‌ای از آثاری که به دستورنویسی پرداخته‌اند 12
اهمیت دستورنویسی 19
مقایسه‌ی دستور زبان فارسی سنتی و جدید 20
اختلافات دستور سنتی و جدید 22
مشابهت‏های دستور سنتی و جدید 26
نقد و ارزیابی درس‌نامه‌های دستور زبان فارسی 27
تعریف دستور 27
ویژگی‏های یک دستورنامه 28
بی‏توجهی به دستاوردهای زبان‏شناسی 30
تأثیرپذیری از دستور زبان‏های دیگر و تحمیل آن به زبان فارسی 32
عدم تمایز بین زبان و نمودهای گفتاری و نوشتاری آن 35
نگرش تجویزی به زبان و غفلت از دستور به عنوان توصیف زبان 37
کاستی در ارائه‌ی تعریف‎‏ها 38
تعریف نادرست 38
ناقص بودن تعریف 39
سلبی بودن تعریف 40
اشاره به نشانه، به جای ارائه‏ی تعریف 41
قاعده‏ی زبانی نادرست 41
بی‏توجهی به اصل بهینگی و کمینگی در تدوین دستور 42
برخورد «دوگانه» در مواجهه با «یک» الگوی زبانی 44
حشو در قاعده‏های زبانی 45
مقوله‏بندی‏هایی افراطی در دستور 45
بی‏توجهی به بنیان مقوله‏بندی 47
نادیده گرفتن برخی از مفاهیم در دستور 47
در هم‏آمیختن گونه‏های مختلف زبانی 49
مثال‏ها و شواهد نادرست 50
امکان نقض قواعد زبانی 52
مسائل بی‏پاسخ در دستورنامه‏ها 53
عدم شفافیت اصطلاحات تخصّصی حوزه‏ی دستور 54
ساماندهی غیر موجه مطالب درس‏نامه‏ها 56
تحلیل محتوایی منابع آموزشی زبان فارسی 59
روش فونیکس 61
روش مریل 63
روش بَرِت 65
روش گرایس 68
تحلیل محتوایی منابع آموزشی بر پایه‏ی انگاره‏ی نیل اندرسون 72
فعال‏سازی دانش پیشین 72
گسترش گنجینه‏های واژه‏ها 74
آموزش درک 75
افزایش سرعت خواندن 76
تایید راهبردها 78
ارزیابی پیشرفت 79
بررسی تطبیقی دیدگاه‏ها، رویکردها و روش‏های برنامه‏ی درسی زبان‏آموزی و ارائه‌ی الگویی برای برنامه‏ریزی درسی آموزش زبان فارسی 81
دیدگاه‌ها، رویکردها و روش‌های برنامه‌ی زبان‌آموزی و مقایسه‌ی آن با یکدیگر 82
عناصر و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده‌ی برنامه‌ی درسی زبان‌آموزی در دوره‌ی ابتدایی در کشورهای مختلف 94
تفاوت‌ها و شباهت‌های برنامه‌های درسی زبان‌آموزی در کشورهای مختلف 99
رویکردها و روش‌های حاکم بر برنامه‌ی درسی زبان‌آموزی کشورهای مختلف 102
ویژگی‌های الگوی مناسب برنامه‌ریزی آموزش زبان فارسی 106
کارکرد حروف اضافه در زبان فارسی گفتاری معاصر 109
مقدمه و پیشینه 109
حروف اضافه 110
حروف اضافه در فارسی گفتاری (عامیانه) 111
بررسی وجوه تاثیر فضای مجازی بر زبان و ادبیات فارسی معاصر 123
تاثیر فضای مجازی بر قواعد نوشتار 124
تاثیر فضای مجازی بر شعر معاصر فارسی 127
تاثیر فضای مجازی بر نثر فارسی 129
تاثیر فضای مجازی بر نقد ادبی آثار معاصر 130
عمق خط فارسی 131
حرف و نگاره 133
طبقه‏بندی نگاره‏های زیروزبری در نظام نوشتاری زبان فارسی 135
ارتباط نگاره و واج 140
عمق خط 141
ساخت اضافه در زبان فارسی 148
مطالعات زبان‏شناسی 150
مطالعات رایانه‏ای 151
مطالعات قاعده- محور 151
پژوهش‏های داده- محور 152
بررسی ارتباط قواعد واژواجی زبان فارسی با خط فارسی 153
واژواج‏شناسی 155
ارتباط قواعد واژواجی با خط 155
بررسی قواعد واژواجی زبان فارسی 156
نتیجه‏گیری 179
ماهیتِ الف و نگارشِ آن در عربی و فارسی 180
مقایسه و بحث 187
نتیجه 197
انواع «ی» در زبان فارسی و دشواری‌های ترجمه‌ی آن به عربی 198
انواع «ی» و معادل عربی آن‌ها 199
تحلیل اشکالات نوشتاری دانش‌آموزان ایرانی غیر فارسی زبان 213
مهارت نوشتاری 216
خطا و اشتباه 217
تحلیل خطا 218
منـابع و مآخـذ 221
منابع فارسی 221
منابع غیرفارسی 239

طبق گزارش‏های تاریخی شروع نگارش دستور برای زبان فارسی بعد از قرن 7 ه. ق بوده است. حال آن‏که با این همه پیشینه‏ی درخشان در ادبیات فارسی، چه در فارسی باستان و میانه و چه در فارسی دری، آیا می‏توان تصور نمود که آثار ارجمندی چون شاهنامه فردوسی، اشعار رودکی، چکامه‏های منوچهری، بازگردان تفسیر طبری، تاریخ بیهقی و ده‏ها اثر دیگر آیا می‏تواند بدون وجود دستور مدون و قاعده‏مندی شکل گرفته باشد.
آیا باید بپذیریم که ادبیات و شاعران بزرگ ما دستور زبان نخوانده‏اند. به نظر برخی این سخن درست است اما آنان آثار منثور و منظوم فارسی را با دقت خوانده‏اند و آموختن را با یادگیری دقیق و مو به موی قرآن کریم و زبان عربی یعنی مطالعه‏ی توصیفی و علمی زبان آغاز کرده‏اند و همین مطالعه‏ی عمیق به آنان زبان آگاهی داده است (وحیدیان، 1384)؛ و برخی دیدگاه‏ها بر این نگرش استوارند که قطعاً در تمدن قدیم ایران برای زبان فارسی قواعد و دستور زبان وجود داشته منتهی به علت چند قرن فترت فرهنگی در ایران- به ویژه پس از ورود اعراب- اخبار آن از میان رفته و به دست فراموشی سپرده شده است.
این دیدگاه معتقد است که پس از ورود اسلام به ایران فرمانروایان عرب بی‏آنکه به عظمت فرهنگ ملی مردم ایران توجهی داشته باشند بر آن شدند که ایرانیان را نیز متعرب کنند و در چنین فضایی فرصت برای رشد و سیر تکاملی زبان باقی نمی‏ماند و قواعد و قوانین پیشین آن نیز دستخوش دگرگونی می‏شود و پایه‏های آن در هم می‏ریزد (بانو صنیع، 1375).
اساساً مردم نیازی به فراگیری قواعد زبان مادری احساس نمی‏کنند چرا که زبان مادری برایشان بدیهی و روشن است و «این قواعد برای اهل زبان فطری و طبیعی است چه از همان هنگام که زبان مادری را می‏آموزند قواعد و ضوابط را هم طبعاً و فطره‏ی می‏آموزند. از این جهت قواعد صرف و نحو و اشتقاق یک زبان برای اهل آن تازگی ندارد و چون تازگی ندارد بدان اهمیت نمی‏دهند» (همایی، 1377).
و از طرفی به شهادت تاریخ، نگارش قواعد و ضوابط زبان زمانی شکل می‏گیرد که زبان از محل اصلی خود به محلی دیگر برود مثل زبان عربی که با ورود اسلام به ایران زبان رسمی حکومت وقت گردید و ایرانیان برای فراگیری این زبان به تألیف قواعد و صرف و نحو عربی پرداختند.
اکنون شاهد آن هستیم که قدیمی‏ترین و معتبرترین اثر در صرف و نحو زبان عربی یعنی الکتاب به دست دانشمند ایرانی سیبوبه شیرازی تألیف شده که در قرن دوم هجری می‏زیسته است.
در جریان مجادله میان حزین لاهیجی و ادیبان هند وقتی سراج الدین علی خان آرزو خطاب به حزین و در واقع خطاب به مردم فارسی زبان می‏گوید: شما زبان فارسی را از پیرزنان (یعنی مادران و مادربزرگ‏ها) آموخته‏اید در حالی که معلمان ما در آموختن زبان و سپس ادب فارسی بزرگانی چون فردوسیی و نظامی و مولوی و سعدی و حافظ بوده‏اند، گذشته از مفاخره، بیان این معنا نیز هست که احساس نیاز به آموختن زبان فارسی که زبان مادریمان نبود، ما را به خواندن متون ادب فارسی و تدوین قواعد این زبان رهنمون شد (دادبه، 1394).

تاریخچه‌ای از آثاری که به دستورنویسی پرداخته‌اند
المعجم فی معاییر اشعار العجم (614 ه. ق)، شمس الدین محمد بن قیس رازی
در میان آثاری که به دستور زبان فارسی پرداخته‏اند، قدیمی‏ترین اثری که به دست ما رسیده، المعجم فی معاییر اشعار العجم است. شمس الدین محمد بن قیس رازی در دیباچه‏ی کتاب خود بیان می‏کند که: به خاطر اصرار ارباب نظم و نثر در شهر مرو اقدام به تألیف اثرش با موضوع عروض و قافیه و فن نقد اشعار تازی و فارسی می‏کند و بیشتر فصول و ابواب آن را در چند روز معدود مرتب گردانیده است (شمس قیس، 1335).
این که شمس قیس در مدت کوتاهی، المعجم را تألیف نموده حاکی از دانش و تسلط فراوان وی بر زبان فارسی و عربی است.
موضوع کتاب المعجم عروض، قافیه و نقدالشعر است که در ضمن این مباحث درباره‏ی مسائل دستوری نیز نکات مهمی را ذکر می‏کند مانند انواع حروف که به تعبیر همایی «بی‏اندازه در خور اهمیت است خاصه از این نظر که حالی قدیمی‏ترین مأخذ زبان فارسی است» (همایی، پیشینه‏ی دستورنویسی برای زبان فارسی).

منطق الخُرس فی لسان الفسرس (قرن 8 ه. ق)؛ ابوحیان نحوی
منطق الخُرس در قواعد زبان فارسی است به زبان عربی نگاشته شده و متأسفانه نسخه‏ی این کتاب موجود نیست. ابوحیان در قواعد نحو زبان ترکی هم کتابی با عنوان «زهو الملک فی نحو الترک» تألیف کرده است. تألیفات او در نحو و صرف عربی هم بسیار است (همایی، پیشینه‏ی دستورنویسی برای زبان فارسی).

حُلیۀ الانسان فی حَلبَهُ اللسان (در قواعد سه زبان عربی و ترکی و فارسی، قرن هشتم ه. ق)؛ سید جمال الدین ابن مهنا
مؤلف در مقدمه نوشته است «چون در این روزگار فراگرفتن زبان ترکی و فارسی برای مردم در مسافرت و یا برای جلب منفعت و دفع ضرر و یا به جهت رسیدن به کمال لازم است به تألیف این کتاب پرداختم».
حلیه الانسان از سه بخش تشکیل شده است. قسم اول: درباره‏ی زبان فارسی که شامل پانزده فصل و بیست و هشت باب است. در زمینه‏ی تصریف افعال، صفات متضاد و تفضیلی و انواع حروف سخن رانده است. قسم دوم: درباره‏ی زبان ترکی و قسم سوم: درباره‏ی زبان مغولی (بانو صنیع، 1371).
تاج الرووس و غرّه النفوس (قرن نهم ه. ق)، از احمد بن اسحاق قیسری
آغاز نفوذ واقعی زبان فارسی و به تبع آن فرهنگ ایرانی را در آناتولی باید از سال 463 ه.ق برشمرد که آلپ ارسلان پادشاه مقتدر سلجوقی در جنگ ملازگرد، رومانوس دیوجانوس امپراتور روم شرقی را شکست داد (ریاحی، 1369).
احمد بن اسحاق قیسری از اهالی قیساریه (قیصریه) روم است که کتاب تاج الرووس و غرّه النفوس رابه زبان فارسی تألیف کرد. وی در مقدمه کتاب می‏گوید: «در اصطلاحات السنه تأمل نمود و قواعدی از آن خوب‏تر و مضبوط‏تر که در لسان عرب نهاده‏اند یافت و …. به وسع طاقت کلمه‏ای چند از اسماء و افعال و حروف از آنچه به خاطر آمد از زبان فارسی به قلم آورده جریده‏ای موسوم به الرووس و غرّه النفوس وضع کرد» (دادبه، 1394).

منهاج الطلب (قرن 11 ه.ق)؛ محمد بن الحکیم الزّینیمیّ الشّندونی الصّینی
منهاج الطلب، کهن‏ترین دستور زبان فارسی است که توسط یک نفر چینی در حوزه چین و به زبان فارسی تألیف شده است. این کتاب به وسیله‏ی محمد بن الحکیم الزّینیمیّ الشّندونی الصّینی نوشته شده و تاریخ کتابت آن در پایان چنین آمده است: روز جمعه ماه اعظم رجب معظم سال هزار و هفتادم از هجرت نبویه.
به اعتقاد محمد جواد شریعت، مصحّح کتاب منهاج الطلب، تاکنون هیچ کتاب مستقل دستور زبان فارسی به زبان فارسی به دست ما نرسیده که از این کتاب قدیمی‏تر باشد
کتاب منهاج الطلب بر دو قسم است: قسمت اول شامل: اسم، فعل و انواع آن و صفت و قسمت دوم شامل: مقدمه، باب الأسماء (که خود شامل فصل‏های: مبتداو خبر، فاعل، متعلقات فعل، مضاف و مضاف الیه، توابع، اسم جنس و اسم صفت، معرفه و نکره، جمع و انواع اسم است) باب الافعال و باب الحروف. منهاج الطلب در بخش آخر با عنوان «خاتمه» پایان می‏یابد.

اصول فارسی (اوایل قرن 12 ه. ق)؛ عبدالصمد زنده طاهر ملتانی
«نخستین کسی که دستور زبان فارسی را به صورت مستقل نوشته حدود دو قرن قبل از میرزا حبیب اصفهانی می‏زیسته و نام وی عبدالصمد زنده طاهر ملتانی، صاحب کتاب اصول فارسی است» (پور جوادی، 1372).
اصول فارسی، اولین اثر دستوری در حوزه‏ی شبه قاره هند است که به زبان فارسی نوشته شده است. این اثر دارای یک مقدمه و هشت باب است:
باب یکم: در اسامی حروف هجاء؛ باب دوم: ابدال؛ باب سوم: وضع حروف تهجی؛ باب چهارم: تعریف کلمات؛ باب پنجم: فعل‏ها و مشتقات از آنها؛ باب ششم: اسم؛ باب هفتم: انواع لغات؛ باب هشتم: در مسائل متفرقه (در بیان اضافه- در لف و نشر- در بیان جمله‏ی معترضه- در اختصار کلمه) (پور جوادی، 1372).
نخستین کسی که واژه‏ی دستور را در کتاب خویش آورده سنجر قزوینی است که کتاب وی نیز دستور سخن نام دارد و در سال 1296 ه. ق برابر با 1879 م چاپ شده است (همان، 1372).

دستور سخن (1289 ه. ق) و دبستان فارسی (1308 ه. ق)؛ میرزا حبیب اصفهانی
به نظر علامه همایی، (نخستین کسی که کلمه‏ی دستور را برای کتاب قواعد پارسی اختیار کرده)؛ میرزا حبیب اصفهانی بوده است. وی قواعد فارسی را از عربی جدا ساخته و از دائره ترجمه و تقلید عرب قدم بیرون نهاده و برای زبان فارسی اصول و قواعد مستقلب ترتیب داده است. میرزا حبیب سالیان دراز در اسلامبول معلم زبان و ادبیات فارسی بوده و چون دور از وطن خود می‏زیسته و در کشور غیرفارسی زبان به‏سر می‏برده احتیاج فارسی را به تدوین قواعد خوب احساس کرده است. وی دبستان فارسی را برای نوآموزان و شاگردان مدارس نوشته است (همایی، پیشینه‏ی دستورنویسی برای زبان فارسی).
روش دستورنویسان پیش از میرزا بر پایه‏ی صرف و نحو عربی استوار است که کلمه را به سه بخش، اسم و فعل و حرف تقسیم می‏کند. ولی روش میرزا حبیب در نگارش دستور سخن بر پایه‏ی گرامر اروپایی به ویژه گرامر فرانسوی است. در اثر میرزا حبیب، کلمه در زبان فارسی به 10 یا 9 قسم تقسیم شده است.

دستور فارسی (قبل از 1324 ه. ق)؛ میرزا عبدالعظیم خان قریب
عبدالعظیم خان قریب گرگانی (وفات: 1344 ه. ق) در نگارش دستور به روش میرزا حبیب اصفهانی عمل کرد. وی در سال 1288 ه. ش دوره‏ی دستور زبان فارسی را جهت تدریس در مدارس تدوین کرد. این کتاب سال‏ها در موسسات آموزشی تدریس شد و مبنای تألیف آثار دستوری بعد از خود قرار گرفت. قریب کلمه در زبان فارسی را 9 گونه دانست: اسم، صفت، کنایه، عدد، فعل، قید، حرف اضافه، حرف ربط، صوت (دادبه، 1394).

دستور زبان فارسی پنج استاد (1328 ه. ق)؛ عبدالعظیم خان قریب، محمد تقی بهار، جلال الدین همایی، بدیع الزمان فروزانفر و رشید یاسمی
دستور پنج استاد همان روش و اسلوب دستور قریب را به شکل مفصل‏تر دنبال کرده است. این اثر در سال 1328 برای تدریس در مدارس توسط پنج نفر از اساتید بلندپایه‏ی زبان فارسی تألیف شد.

دستور زبان فارسی (1341 ه. ق)؛ عبدالرسول خیام‏پور
خیام‏پور تألیفاتی که به منظور تدوین دستور زبان فارسی انجام شده است را سازگار با زبان فارسی نمی‏داند و معتقد است که این آثار یا از صرف و نحو عربی تاثیر پذیرفته و یا از گرامرهای اروپایی اقتباس گردیده است.
البته خود وی چنان که در مقدمه‏ی کتاب بیان می‏دارد در نگارش دستور زبان از روش آدلونگ، دستورنویس آلمانی پیروی کرده است و اساس روش آدلونگ را بر این پایه استوار می‏داند که باید از اصول و قواعدی که دیگران گفته و نوشته‏اند صرف‏نظر کرد و توجه خود را تنها به خود زبان معطوف داشت (خیام‏پور، 1341).