کتاب طرح حفظ، مرمت و نمایش نگاره‌های مطلای برجسته‌ی چرمی (نمونه موردی نگاره‌ی مسیح مصلوب)

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 11
فصـل اول 17
کلیات 17
ضرورت انجام مطالعه 19
اهداف مطالعه 19
سؤالات 20
تعريف واژه‌ها 20
فن‌شناسی و آسیب‌شناسی 20
مرمت 20
برجسته‌کاری چرم 21
تاریخچه 21
ادبيات موضوع (چهارچوب نظري) 22
مطالعات صورت‌گرفته توسط محققین ایرانی 23
مطالعات صورت‌گرفته توسط محققین خارجی 25
پایان‌نامه‌ها 28
دستورالعملها 29
فصـل دوم 31
فن‌شناسی 31
تاریخچه‌ی ساخت چرم در جهان 31
تاریخچه‌ی جلدسازی در جهان اسلام 33
کتابآرایی و جلدسازی در قرون‌وسطی 34
جلدسازي تا قرن پانزدهم ميلادی 34
جلدسازی در اواخر قرن پانزدهم 36
جلدهاي قرن شانزدهم 36
جلدهای قرن هفدهم 37
اجزای مختلف جلد چرمی 37
انواع تزئین جلدهای چرمی 39
مواد و ابزار هنر صحافی و جلدسازی سنتی 44
چسب 44
ابزار 45
مستندنگاری 51
بررسی و تحلیل نقش اثر 52
عکاسی اثر با استفاده از اشعه‌ی مادون‌قرمز یا IR 54
مطالعه‌ی تطبیقی اثر 55
فن‌شناسی ساختاری جلد چرمی 58
شناخت نوع پوست بر اساس الگوی فولیکول مو 58
ترکیبات شیمیایی و ریخت‌شناسی پوست 59
دباغی 59
آنالیزهای دستگاهی انجام‌شده بر روی اثر 60
نمونه‌برداری 60
تحلیل آنالیز طیفسنجی ATR-FTIR 61
تحلیل آنالیز SEM-EDS 63
جمع‌بندی 66
فصـل سوم 69
آسیب‌شناسی و مرمت جلد چرمی 69
عوامل تخریب 69
عوامل مخرب داخلی 70
ترکیبات موجود در ساختار چرم 70
مواد به‌کاررفته در دباغی 70
عوامل مخرب خارجی 71
مطالعات ماکروسکوپی اثر برای شناسایی آسیبها 72
آسیب‌های جلد چرمی موردمطالعه 72
تعیین pH جلد چرمی 72
آسیب‌های فیزیکی جلد 73
عوامل تأثیرگذار در خشکی چرم 75
عوامل فیزیکی 75
تأثیر عوامل شیمیایی 75
آسیب‌های ناشی از خطاهای انسانی 77
آسیب‌شناسی کاغذ حمایتی جلد 78
تعیین pH کاغذ حمایتی جلد 80
تأثیر عوامل بیولوژیک بر مواد آلی 81
حشرات 81
میکروارگانیسم‌ها 81
قارچ‌ها 82
جمع‌بندی 83
فصـل چهارم 85
مرمت و پیشنهاد‌ات حفاظتی 85
تمیزکاری جلد چرمی 86
پاکسازی مکانیکی اثر 86
پاکسازی شیمیایی اثر 89
نتیجهی تست محلول‌های پاکسازی 90
استحکامبخشی اثر 91
اسیدزدایی اثر 93
بازسازی اثر 94
موزون‌سازی رنگی اثر 95
استحکام‌بخشی و تثبیت نهایی 98
بسته‌بندی اثر 99
قاب‌گیری اثر 100
راهکارهای حفاظتی 104
حفاظت پیشگیرانه 104
بسته‌بندی آثار 104
حمل و جابجايي 105
نمایش آثار 105
شرایط انبارش آثار 107
سرکشی دوره‌ای 107
نتیجه‌گیری 109
منـابع و مآخـذ 111
منابع فارسی 111
منابع غیرفارسی 115

هر کتابی با تجلید آن تکمیل می¬شود و این کار به عهده¬ی صحاف است که جلدی درخور محتوای کتاب را با هنر خود به اجرا درآورد. با توجه به این نکته که جلدها در کنار زیبایی خود، پوششی محافظ برای کتاب هستند، پس‌نیاز است تا از موادی استفاده شود که اوراق باارزش را از آسیب‌های ناشی از عوامل محیطی و گذر زمان در امان نگهدارد و در این میان بهترین ماده که در تمام اعصار برای ساخت جلد کاربرد داشته، چرم است که حتی بعد از ساخت مقوا و تولید متریال¬های جدید همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است. در این فصل با تاریخچه استفاده از چرم در جلدسازی در تمدن‌ها و اعصار مختلف آشنا می¬شویم. همین‌طور شناخت فن و روش کار با این ماده توسط هنرمندان مختلف هر دوره، ذکر می-شود.

تاریخچه‌ی ساخت چرم در جهان
با توجه به اسناد و مدارک مربوط می¬توان گفت که تاریخچه¬ی صنعت چرم به قرون معاصر محدود نمی¬شود، اگرچه تاکنون مدارکی دال بر اینکه دباغی چرم در چه دوره و عصری کشف‌شده است، وجود ندارد، اما آنچه یقیناً به اثبات رسیده، این است که بشر اولیه برای حفاظت بدن خود از سرما و آسیب¬های محیطی، از پوششی باپوست حیوانات استفاده می¬-کرده است. بشر ابتدا پوست حیوانات حاصل از شکار را مورداستفاده قرار می¬داد، اما پس از اهلی کردن حیوانات از پوست آنها نیز بهره گرفت. همچنین طبق تحقیقاتی که توسط باستان¬شناسان انجام‌گرفته است، انسان اولیه از استخوان و سنگ¬های تیز برای از بین بردن گوشت¬های اضافی و ضایعات پوستی بهره جسته است. آنچه مسلم است که این قبیل پوست¬ها به علت عدم انجام عملیات دباغی، موردحمله‌ی انواع میکروب¬ها و باکتری¬ها قرار می¬گرفت و به‌سرعت فاسد می¬شد و درصورتی‌که از روش خشک‌کردن پوست در برابر آفتاب و یا آتش به‌منظور گریز از مسائل فوق استفاده می¬شد، به دلیل خشکی و شکنندگی بیش‌ازحد، پوست غیرقابل‌مصرف می¬شد. بشر اولیه همچنین قادر شد که در زمان کوتاهی از پوست به‌عنوان پوشاک استفاده نماید (ملاردی و بهبهانی،1381).
قدیمی¬ترین سند مکتوب که از جنس چرم است به فراعنه مصر (2900 تا 2750 قبل از میلاد) تعلق دارد که نمونه¬ای از این آثار در موزه برلن و بریتانیا است. در آن دوران پوست را دود می¬دادند تا از فاسدشدن آن پیشگیری کنند. همچنین از آهک برای سنباده زدن پوست بهره می¬بردند. پیشرو سبک استفاده از زاج برای آش¬کاری، مسلمانان هستند که در قرن هشتم میلادی این روش را استفاده نموده و سپس در اروپا رایج کردند. در بین قرن-های 10 تا 19 میلادی سه فرایند مهم عبارت بودند از: دباغی با زاج، دباغی با مواد گیاهی و دباغی با روغن ماهی، در این دوره تغییر خاصی در اصل تولید چرم دیده نمی¬شود؛ اما از قرن نوزدهم، مطالعه بر روی ساخت چرم و بالا بردن کیفیت آن، افزایش پیدا کرد (کوچکزایی،1392).
اشیاء به‌دست‌آمده از حفاری¬های آرامگاه توت انخ آمون نشان می¬دهد که برای ایجاد خاصیت ارتجاعی در پوست، آن را در بتونه قرار می¬دادند. سپس ورق¬های طلا را بر روی آن چسبانده و با ابزار مخصوص روی ورق طلا را نقش می¬انداختند. مصریان همچنین پوست را برای نوشتن استفاده می¬کردند و مردمان سیبری در قرون سوم و چهارم پیش از میلاد از چرم ضخیم برای ساخت نقش برجسته استفاده می¬کردند (پلندرلیت و ورنر،1971).

تاریخچه‌ی جلدسازی در جهان اسلام
و اما جلد در لغت به معنی پوست و در اصطلاح نسخه¬شناسی به مقاوم¬ترین و سخت¬ترین جزء کتاب اطلاق می¬شود. درواقع این لایه پوششی است که نقش محافظ کتاب را دارد که درروند تکامل خود توسط هنرمندان خوش‌ذوق به جنبه¬ی زیبایی¬شناسی آن نیز پرداخته‌شده است. در مورد زمان ساخت جلدها می¬توان گفت که در شرایط عادی، عمر جلد هر کتاب قطعاً عمری برابر با کتاب دارد (مایل هروی،1372).
اینکه آغاز صنعت جلد¬سازی از چه زمانی و خواستگاه اولیه¬ی آن در کجا بوده است اطلاعات دقیقی وجود ندارد؛ اما به گفته¬ی هالدین دانکن قدیمی¬ترین نسخه‌هاي مجلَّد در مصر کشف‌شده‌اند که روایت قبطی انجيل بوده و طي شش قرن پس از ميلاد مسیح در مصر ساخته‌وپرداخته شده¬اند. این نسخ از قرار دادن چندلایه پاپيروس¬ که روی آن چرم کشیده شده و توسط دو دفته با تسمه‌هاي چرمي به هم وصل شده¬اند، ساخته‌شده است (هالدین،1366).
اما ساخت جلدها در جهان اسلام به زمانی برمی¬گردد که نوشتن قرآن مجید بر روی پوست متداول شد و جلدسازی در کنار کتابت و خوشنویسی آن اهمیت پیدا کرد. امروزه از جلدهاي مجلِّدان ايراني كه پيش از سده 8 ه.ق ساخته‌وپرداخته شده باشد و چگونگي صنعت جلد¬سازي ايراني را نشان دهد چيز زيادي در دست نيست. آنچه مسلم است، در ميان جلدسازان ايراني، ساختن جلد¬هاي چوبي و چرمي معمول بوده است (هالدین،1366). هنر جلد¬سازي به‌عنوان يکي از شاخه¬هاي اصلی هنر ساخت کتاب و کتاب¬آرايي در تمدن ايراني- اسلامي به شمار مي¬رود و از موضوعات اثر¬گذاری است که توانسته بانفوذ معنوي خود حتي در تاريخ تمدن جهان تأثير بسزايي بگذارد. ازاین‌جهت درکشورهای اروپایی هنر جلد-سازی متأثر از شرق و به‌خصوص سرزمین‌های اسلامی بوده و تا مدتی به‌ویژه در ایتالیا حتی طرح¬های روی جلد کتاب¬ها نیز متأثر از هنر اسلامی دنیای شرق به‌ویژه ایران است. قابل‌ذکر است که در کشورهای اروپایی به دلیل تأخیر در برقراری روابط با سرزمین‌های اسلامی فناوری ساخت مقوا از حدود قرن پانزدهم رواج یافته است (رستمی،1387).

کتاب‌آرایی و جلد¬سازی در قرون‌وسطی
جلد¬سازي تا قرن پانزدهم ميلادی
قبل از قرن پانزدهم ساخت جلد به کار زرگري و تراشيدن عاج نزدیک‌تر بود و جلدسازی به شکل امروزي وجود نداشت. این جلدها از انواع قطعات چوب و با نقش برجسته‌هایی از عاج يا نقره و طلا و سنگ¬هاي قيمتي و جواهرات ساخته مي¬شد و بیشتر براي کتاب¬هاي ديني استفاده می¬شد. به‌مرورزمان جلد¬هاي کتاب¬هاي مقدس از مخمل يا پوست تهيه مي-شد. از فلزات تنها برای زيورهاي ميخ¬کوب شده در گوشه¬ها استفاده مي¬شد. ساخت جلدهای پوستی در اروپا در قرون‌وسطی به اوج خود رسيد. جلدها غالباً از دو صفحه¬ي چوبي از جنس راش يا انجير ساخته و باپوست گاو و گوساله پوشيده مي¬شد و بیشتر در رنگ¬های تيره و آراسته به زينت¬های متنوع بود. بعدازآن جلدهای پوستی را با طرح کنده¬کاري¬شده مي¬ساختند. مهمترين اشکال کنده‌کاری‌شده روي پوست مربوط به قرن 14 و 15 است و شامل زينت¬هاي رايج و اشکال حيوانات عجيب به سبک اواخر دوره¬ي گوتيک است. همچنين عکس¬هايي از ملائکه و قديسان و یا سوار¬کاراني که به دنبال شکار بودند و مناظر عاشقانه در این میان به چشم می¬خورد.
در اين قرون مبالغ هنگفتي به جلدسازی کتاب¬ها اختصاص يافت که از نتايج آن تقریباً تمامي کتاب¬هاي پاپ نيکلاي پنجم در واتيکان بود که با مخمل قرمز و بر روی آن فلز نقره تزئین شده است. بااینکه جلد¬سازي از اواسط قرن پانزدهم جلوه پیدا کرد، اما زمان بيشتري لازم داشت تا جایگاه خود را به‌عنوان بخش جدانشدنی از کتاب پیدا کند. در اين دوران جلدها با تصاوير مختلف نقش می¬شدند. در دهه¬ي سوم از قرن شانزده بود که موضوع جلد در تمام کشورها تحقق يافت و نقاشان معروف آن دوره دست‌به‌کار تزيين جلد کتاب با نقاشي زدند. از جلدهاي قرن پانزدهم به‌غیراز جلدهاي اواخر دوره¬ي گوتيک که تزييناتی چاپ‌شده دارند چیزی دیگری به دست نیامده است. در اين جلدها از پوست¬ بز کوهي و خوک استفاده‌شده و از نقش‌هایی همچون گل زنبق و شير و عقاب در آنها استفاده‌شده است. در برخی مواقع تزئیناتی از ورق¬های مسی در گوشه¬ها و وسط جلدها و گاهی به‌عنوان قفل به‌کاررفته است. اين روش در قرن پانزدهم میلادی بیشتر در فرانسه و انگليس استفاده مي¬شد. در اواخر قرن پانزدهم در هلند روش جدیدی در جلد¬سازي شکل گرفت که در آن تمامی تزئینات بر روی يک لوح فلزي حکاکي می‌شد و به‌وسیله‌ی یک دستگاه پرس به‌صورت یکجا روي کتاب فشرده و چاپ مي¬شد. اين شیوه‌ی تزيين ساده و بدون نقش و نگار بود و نقوش بر روی لوح فلزي به‌صورت گود کنده‌کاری‌شده بودند این اشکال شامل نگاره‌ی قديسان و فرشتگان بود که با نقش پرندگان و خطوط درهم‌آمیخته با گل‌ها دور گیری شده بودند. اين روش باعث بالا رفتن سرعت کار جلدسازی شده بود؛ اما در آلمان هنرمندان جلدساز بخش میانی جلد را با لوزي¬هايي که با نقوش کوچکي پرشده بود تزیین مي¬کردند و در اکثر موارد کناره‌های نقوش با عبارات پندآموز و مضامین ديني و يا نام هنرمند نقش می‌شد. اين نوع جلدها در اغلب مواقع ساخته‌شده در کليساها بودند.
در این دوره جلدهايي که تزئینات برجسته‌تری داشتند از طریق مهاجرت هنرمندان و یا از طريق تجارت کالا، از هلند به فرانسه و انگلستان راه يافتند؛ و در انگليس و فرانسه نیز تا حد زيادي از نقش‌های حاشيه¬دار حکاکي شده استفاده ¬کرده‌اند. در این میان تحول هنر جلد¬سازي در ايتاليا متفاوت از بقيه کشورها بود، چراکه ايتاليا از طریق ونيز با سایر شهر-هاي تجاري ارتباط مداوم داشت. بنابراين هنر شرق در قرن پانزدهم توانست با صنعت چاپ وارد ايتاليا شود. هنرمندان شرقی نه‌تنها تکنیک‌های کار را به ایتالیایی‌ها آموختند، بلکه نقوش تزئینی شرقی را به هنر آنان انتقال دادند.
در میان هنرمندان شرقی که اهل کشورهاي اسلامي بودند، ايرانيان بيشترین مهارت در هنر جلد¬سازي و تزیینات را داشتند. از طرفی هنر کتاب‌آرایی در ايرانيان با تحول بزرگی که در رنگ¬آميزي نسخه¬هاي خطي شکل‌گرفته بود ارتباط محکمي داشت. در جلد¬سازي ايراني نقوش معمولاً در قسمت مرکزي و در قابی لوزي شکل قرار می‌گرفتند و همچنین در این مکتب جلدهای زيرين کتاب از خود کتاب بزرگ‌تر بودند. شاید بتوان گفت منشأ اين شيوه تزئیناتی است که در قاليچه¬هاي ايراني ديده مي¬شود. وسط قاب و در زاويه¬ها پر از نقش گل¬ و برگ¬هايی به همراه منحني¬ها درهم‌پیچیده است که به‌وسیله‌ی طلا يا آب‌طلا نقش شده. صحافي¬هاي اسلامي قرن پانزدهم میلادی از هر نظر هنرمندانه‌تر و باشکوه‌تر از صحافي¬هاي اروپايي هم‌سطح در همان قرن هستند. درواقع اين نوع جلد¬سازي از ايران به کشورهای غربی به‌ویژه ترکيه و ایتالیا راه پيدا کرد همچنین ايتاليايي¬ها هنر تذهيب را از مسلمانان فراگرفته و در جلدسازی‌های خود از آن بهره برده‌اند (الکساندر،1373) و (دال،1372).
جلدسازی در اواخر قرن پانزدهم
در این دوره هنر جلدسازی ايراني از طريق حوزه تمدن اسلامي بر کشورهاي قاره¬ی اروپا تأثير شگرفي گذاشته است. درواقع ایران در عصر تيموري و صفوي نقش بسزایی در جلد-سازی جهان دارد. اين تأثيرات که در اوايل رنسانس (اواخر قرن پانزدهم و اوايل قرن شانزدهم) است به‌خصوص در ايتاليا کاملاً مشهود بوده و ازنظر کاربرد مواد و نقش¬هاي مورد¬استفاده در جلد¬سازي قابل‌توجه است. ازآنجاکه ایران دومين کشور جهان بعد از چین در دست¬يابي به فنّاوري ساخت کاغذ و مقوا محسوب مي¬شود، جلد¬سازی اروپا تحت تأثير تمدن اسلامي بخصوص ايران ازاین‌پس مقوا را به‌عنوان ساختار داخلي و استحکامي جلد به کاربرد. اروپائیان از به هم چسباندن کاغذ پاره¬هاي کتاب، دست‌نوشته‌ها، تکه‌پاره‌ها و بريده¬هاي نسخه¬هاي خطي که بر پوست و غيره بوده، مقواي جلد را به روش ايراني مي-ساختند. آنها مقوا را براي دفتين و عطف جلد بريده و روي آن روکش¬هايي از چرم يا پارچه¬هاي ظريف مثل مخمل و گلدوزي می¬چسباندند و سپس با فلزات و سنگ¬های قیمتی آن را تزیین می¬کردند. این تزئینات اوايل کاملاً شبیه به تزيينات اسلامي بود و به‌تدریج با نقش¬هاي اروپايي آميخته شد.

جلد¬هاي قرن شانزدهم
در قرن شانزدهم نقاشي¬هاي باشکوهي بر¬گرفته از بناهای آن دوران، تابلوهای تک‌چهره‌ای و مضامين گوناگون از تورات زينت¬بخش جلدها شدند. در اين دوره سبک باروک در جلدسازي به کمال رسيد. جلدها حاوی اطلاعات مفصلي از مؤلف، موضوع کتاب، حامي کتاب و ناشر مي¬شد و گاهی در کنار آن¬ها تصاويری هنري که هيچ ارتباطي با موضوع کتاب نداشت ديده مي¬شد. در اين قرن جلد¬سازی به¬مراتب از موضوع کتاب اهميت بيشتري پیدا کرد و موردتوجه عده¬ي زيادي قرار گرفت. درواقع جلد کتاب نشان از مقام و مرتبه¬ی صاحب کتاب داشت (دال،1372). از قرن شانزدهم میلادی به‌خصوص در ایران کم‌کم کاغذ و مقوا جایگزین جلدهای چرمی شدند. هالدین دانکن معتقد است قیمت ارزان و استفاده آسان از این جلدها دلیل از رونق افتادن جلدهای چرمی شده است؛ اما نمی¬شود این واقعیت را نیز نادیده گرفت که تنوع نقوش در جلدهای لاکی و روغنی وسوسه جلدهای زینتی را به دل هنرمندان جلدساز ایرانی می¬اندازد. در بسیاری موارد لوح نگا¬رگری شده از مقوا را درون جلدهایی از چرم جاسازی و سپس یکدست و هم‌تراز می‌کردند تا جایی که تشخیص آن غیرممکن می¬شد (هالدین،1366). در قرن شانزدهم به‌تدریج تذهيب رواج پیدا کرد و استفاده از اشکال هندسی و دوایر تودرتو رونق يافت. زيباترين جلدهاي مذهبی چاپی در شهر هايدلبرگ و به دستور حاکم آن زمان ساخته‌شده‌اند. او براي کتاب¬هاي موجود در کتابخانه¬ي قصرش جلدهايي مزین به طلا با چاپ سنگی نشان خود را سفارش داده بود. قاب اين جلدها از تزئینات غير از طلا است که اشکال رمزآمیزی از تورات را به‌وسیله‌ی دستگاه‌های چاپ ایجاد کرده‌اند.

جلدهای قرن هفدهم
قرن هفدهم میلادی تحولی در هنر جلدسازی به همراه داشت که در این دوره جلدهايی به‌شدت ساده و معمولی ساخته شدند که ازنظر زیبایی به‌پای جلدهای قرن‌های قبلی نمی-رسیدند. این جلدها از پوست گوساله و پوست گوسفند بودند که باپوست لاک¬پشت تزیین و با کربنات آهن رنگ¬آمیزی می¬شدند. در این قرن در کشورهاي آلمان و هلند برای ساخت جلد از پوست خوک سفيد استفاده می¬شد که تزئیناتی ساده داشت و عنوان کتاب را در قسمت بالايی پشت کتاب و با مرکب چيني مي¬نوشتند. نوشتن عنوان کتاب در اسپانيا و ايتاليا بر عطف آن مرسوم بود. در اواخر این قرن جلدهای بدون تزئین رواج یافت که برخلاف قرون قبلی، ظاهري خشن و زبر داشتند. درتمام این قرن¬ها، به دنبال پيشرفت¬هاي هنر تجلید، کتاب¬آرايي نيز مسير خود را دنبال مي کرد (دال،1372).