کتاب دستور ‏زبان ‏پارسی ‏و ‏آرایه‌هادستور ‏زبان ‏پارسی ‏و ‏آرایه‌ها

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 25
کلیات کتاب 27
بخش اول: کلمه (واژه) 29
گفتار اول 29
کلمه (واژه) 30
کلمه از نظر هستی 30
کلمه‌ی زنده 30
کلمه‌ی مرده 30
کلمه از لحاظ اصل و منشأ 31
کلمههای بومی 31
کلمه‌های قرضی یا اقتباسی 31
کلمه از نظر نقش در سخن 31
کلمه‌ی مستقل 31
کلمه‌ی غیرمستقل 32
انواع کلمه‌ی مستقل 32
انواع کلمه‌ی غیرمستقل 32
انواع کلمه از نظر ساختمان 33
کلمه‌ی غیرساده 33
کلمه‌ی ساده 33
انواع کلمه‌ی غیرساده 33
گفتار دوم 34
اسم چیست؟ 34
اسم صوت (نامآوا) 35
اسم جنس 35
اسم ساده 36
اسم مرکب 36
اسم عام 36
اسم خاص 36
انواع اسم خاص 36
اسم نکره 37
نشانه های اسم نکره 37
اسم معرفه 37
راههای تشخیص اسم معرفه 37
اسم آلت (ابزار) 38
ساختمان اسم ابزار 38
اسم مفرد 38
اسم جمع 38
اسم جمع مکسر 39
اسم ذات 39
اسم معنی 39
اسم مصغر 39
اسم مصدر (حاصل مصدر) 39
انواع اسم مصدر 40
مصدر چیست؟ 40
چگونه مصدر بسازیم؟ 41
گفتار سوم 42
ضمیر چیست؟ 42
مرجع ضمیر چیست؟ 43
انواع مرجع ضمیر 43
انواع ضمیر 44
ضمیر مشترک 44
انواع ضمير مشترك 45
ضمیر مشترک تأكيدي 45
ضمیر مشترک انعكاسي 45
ضمير شخصي 46
انواع ضمیر شخصی 46
ضمیر شخصي جدا 46
ضمیر شخصي پيوسته 46
فرق ضماير پيوسته با شناسه 48
ضمير اشاره 48
ضمير پرسشي 49
ضمیر تعجب 49
ضمیر مبهم 49
ضمیر متقابل 50
ضمیر احترام 50
گفتار چهارم 51
فعل چیست؟ 52
انواع فعل از نظر ساختمان فعل 52
فعل ساده 52
فعل مرکب 52
ویژگیهای فعل 52
حالت‌های فعل (شش شخص فعل) 53
تعریف صرف 53
تعریف ساخت 53
انواع فعل از نظر زمان 53
فعل حال (مضارع) 53
انواع فعل حال 54
حال (مضارع) 54
حال اخباری (مضارع اخباری) 54
کاربرد فعل مضارع اخباری 55
فعل مضارع مستمر (مضارع ملموس) 56
کاربرد فعل مضارع مستمر 56
حال التزامی (مضارع التزامی) 56
ساختار فعل حال التزامی 56
کاربرد فعل مضارع التزامی 57
وجوه مختلف فعل و مفهوم آن 58
وجه اخباری و التزامی فعل 58
وجه امری و شرطی فعل چیست؟ 58
فعل گذشته (ماضی) 59
انواع فعلهای گذشته 59
گذشته‌ی ساده (مطلق) 59
ساختار گذشته‌ی فعل 59
کاربرد فعل ماضی ساده یا همان ماضی مطلق 60
گذشته‌ی نقلی 61
ساختار گذشته‌ی نقلی 61
کاربرد فعل ماضی نقلی 62
گذشته‌ی بعید 62
ساختار فعل گذشته‌ی بعید 62
کاربرد فعل ماضی بعید 63
گذشته‌ی استمراری 63
ساختار فعل گذشته‌ی استمراری 64
کاربرد فعل ماضی استمراری 64
گذشته‌ی التزامی 65
ساختار فعل گذشته‌ی التزامی 65
کاربرد فعل ماضی التزامی 66
فعل گذشته‌ی نقلی استمراری 67
ساختار فعل گذشته‌ی نقلی استمراری 67
کاربرد فعل ماضی مستمر نقلی 67
گذشته‌ی ملموس (ماضی استمراری) 67
ساختار فعل گذشته‌ی ملموس 67
کاربرد فعل ماضی مستمر 68
فعل آینده (مستقبل) 68
ساختار فعل آینده 68
کاربرد فعل مستقبل 70
تعریف شناسه 70
بن ماضی و بن مضارع فعل چیست؟ 71
فعل مفرد و جمع 71
انواع فعل فارسی از نظر گذرا بودن 72
فعل گذرا (متعدی) 72
فعل ناگذرا (لازم) 72
فعل دووجهی 73
انواع فعل فارسی از نظر معلوم و مجهول بودن 73
فعل معلوم 73
فعل مجهول 73
چگونه فعل مجهول را بسازیم؟ 74
کاربرد فعل مجهول 74
فعل تام و فعل اسنادی 75
فعل تام (خاص) 75
فعل ربطی (اسنادی یا عام) 75
فعل وصفی 75
فعل امر و فعل دعا 75
فعل امر 75
فعل دعا 76
فعل نهی 76
گفتار پنجم 77
موصوف و صفت چیست؟ 77
تعریف موصوف 77
تعریف صفت 78
انواع صفت 78
صفت تفضیلی (صفت برتر) 78
ساختار صفت برتر 79
صفت عالی (صفت برترین) 79
ساختار صفت عالی 79
صفت مقلوب 79
صفت فاعلی 79
انواع صفت فاعلی 79
صفت فاعلی مرکب 80
صفت جامد 80
صفت مشتق 80
ساختار صفت مشتق 80
صفت مفعولی 81
ساختار صفت مفعولی 81
صفت نسبی 81
صفت پسین و صفت پیشین 81
صفت پسین 81
صفت پیشین 81
صفت لیاقت 82
صفت شمارشی ترتیبی 82
ساختار صفت شمارشی ترتیبی 82
مضاف و مضاف الیه 82
مضاف الیه 82
مضاف 82
روشهای تشخیص ترکیب وصفی و ترکیب اضافی (موصوف و صفت/ مضاف و مضافالیه) 83
گفتار ششم 85
قید چیست؟ 86
انواع قید 87
قید مکان 87
قید زمان 87
قید حالت 87
قید مشترک 88
انواع قید از نظر مفهوم 88
قید کیفیت (چگونگی) 88
قید مقدار 88
قید سوگند 88
قید تکرار 88
قید شرط 88
قید نگرش 89
قید پرسشی 89
قید شک و تردید و احتمال 89
قید آرزو 89
قید تأکید و نفی 89
راه شناخت قید 89
گفتار هفتم 90
صوت 90
حرف چیست؟ 90
انواع حروف 91
حروف صدادار 92
حروف بی صدا 92
حروف الفبا 92
حروف اضافه 92
انواع حروف اضافه 93
حرف اضافه‌ی ساده 93
حرف اضافه‌ی مرکب 93
حرف ربط 94
انواع حرف ربط 94
حرف ربط ساده 94
حرف ربط مرکب 95
تفاوت حرف اضافه و حرف ربط 95
حرف صوت 96
حرف ندا 96
منادا 96
توضیح حروف ندا 96
حروف نشانه 97
تکواژ چیست؟ 97
انواع تکواژ 97
تکواژ آزاد 98
تکواژ وابسته 98
واژه چیست؟ 98
واژه‌ی مستقل 99
واژه‌ی غیرمستقل 99
گفتار هشتم 100
پرسشنامه‌ی مربوط به مبحث (واژه یا کلمه) 100
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (واژه یا کلمه) 104
پرسش‌های مربوط به مبحث (اسم) 106
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (اسم) 106
پرسش‌های مربوط به مبحث (ضمیر) 107
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (ضمیر) 111
پرسش‌های مربوط به مبحث (فعل) 114
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (فعل) 125
پرسش‌های مربوط به مبحث (موصوف و صفت و مضاف و مضاف الیه) 131
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (موصوف و صفت و مضاف و مضاف الیه) 134
پرسش‌های مربوط به مبحث (قید) 136
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (قید) 139
پرسش‌های مربوط به مبحث (حرف) 141
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (حرف) 142
بخش دوم: جمله و انواع جمله 145
گفتار اول 145
دستور زبان ادبیات پارسی چیست؟ 146
صرف و نحو چیست؟ 146
گرامر چیست؟ 146
جمله چیست؟ 146
جمله از نظر ساختمان 146
جمله‌ی ساده 147
جمله‌ی غیرساده (مرکب) 147
انواع جمله از نظر محتوا (معنی و مفهوم) 147
جمله‌ی خبری 147
جمله‌ی پرسشی 147
جمله‌ی عاطفی 148
جمله‌ی امری 148
انواع جمله از نظر فعل 148
جمله‌ی فعلی 149
جمله‌ی اسنادی 149
جمله‌ی بدون فعل (ناقص) 149
جمله‌ی پایه یا هسته 149
جمله‌ی پیرو یا وابسته 150
انواع جمله از نظر اثبات و انکار 150
جمله‌ی مثبت 150
جمله‌ی منفی 150
شبه جمله چیست؟ 150
جمله‌ی معترضه چیست؟ 151
اجزای جمله 151
نهاد چیست؟ 151
انواع نهاد 152
نهاد اجباری (شناسه) 152
نهاد اختیاری 152
راه شناخت نهاد در جمله 152
گزاره چیست؟ 153
راه شناخت گزاره 153
آیا نهاد یا گزاره میتواند از جمله حذف شود؟ 153
حذف به قرینه‌ی لفظی 154
حذف به قرینه‌ی معنوی 154
فاعل چیست؟ 154
تفاوت نهاد و فاعل چیست؟ 155
روش تشخیص فاعل در جمله 155
فعل چیست؟ 155
روش شمارش جملهها در یک عبارت یا شعر 156
انواع شبه جمله 156
کلمات مخفف 157
برخی از کلمههای مخفف 157
پاراگراف چیست؟ 158
بخش‌های مختلف پاراگراف 158
عبارت (گروه) چیست؟ 159
گفتار دوم 160
متمم 160
حروف اضافه 160
انواع متمم 160
متمم قیدی 160
متمم اسمی 161
متمم فعلی 161
گفتار سوم 163
مفعول 163
تشخیص مفعول در جمله 164
گفتار چهارم 165
مسند چیست؟ 165
مسند الیه چیست؟ 165
ساختار جمله‌ی اسنادی 165
راه شناخت نهاد (مسند الیه) 165
فعل اسنادی (ربطی) چیست؟ 166
روش پیدا کردن مُسند 166
گفتار پنجم 168
مترادف (هم معنی) 168
متضاد (مخالف) 168
برخی کلمههای متضاد یکدیگر 168
متشابه (همآوا) 171
انواع کلمه‌های هم‌آوا 171
کلماتی که از نظر آوا و نوشتاری مانند هم و از لحاظ معنی با یکدیگر متفاوتند 172
کلماتی که از نظر آوا مانند هم و از نظر معنایی و نوشتاری با یکدیگر متفاوتند 172
همخانواده در زبان عربی 173
برخی از هم‌خانواده‌ها در زبان عربی 174
همخانواده در زبان پارسی 176
برخی از هم‌خانواده‌ها در زبان پارسی 176
گفتار ششم 178
لحن ستایشی 178
لحن مدحی 178
لحن نیایشی 179
لحن حماسی 179
لحن تغزلی (عاطفی) 179
لحن تعلیمی (اندرزی) 179
لحن توصیفی 179
لحن روایی (داستانی) 179
لحن میهنی 180
گفتار هفتم 181
پرسش‌های مربوط به مبحث (دستور- جمله) 181
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (دستور- جمله) 188
پرسش‌های مربوط به مبحث (متمم) 191
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (متمم) 192
پرسش‌های مربوط به مبحث (مفعول) 193
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (مفعول) 199
پرسش‌های مربوط به مبحث (مسند) 201
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (مسند) 202
پرسش‌های مربوط به مبحث (کلمه های هم‌خانواده / مترادف / هم‌معنی) 203
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (همخانواده؛ مترادف؛ متشابه) 205
بخش سوم: آرایه‌ها (صنایع) ادبی 207
گفتار اول 207
آرایههای ادبی لفظی 208
مهم‌ترین آرایههای ادبی لفظی 208
واج‌آرایی 208
جناس 208
انواع جناس 209
جناس تام 209
جناس ناقص (غیرتام) 209
انواع جناس ناقص 209
جناس ناقص حرکتی (محرف) 209
جناس ناقص اختلافی 210
جناس زاید (افزایشی) 210
ترصیع 210
ملمع 210
قلب یا عکس 211
آرایههای ادبی معنوی 211
مهمترین آرایههای ادبی معنوی 211
تشبیه 211
استعاره 212
مجاز 212
کنایه 212
اغراق (غلو؛ مبالغه؛ بزرگنمایی) 212
مراعات نظیر (تناسب) 213
حس‌آمیزی 213
تضاد 213
ایهام 213
تلمیح 214
تشخیص (جانبخشی به اشیاء، انساننمایی پدیدهها) 214
ضرب‌المثل (تمثیل) 215
تفاوت حکایت و ضربالمثل 215
تخلّص 215
تضمین 216
مناظره 216
گفتار دوم 217
پرسش های چهارگزینه‌ای مربوط به مبحث (آرایه‌های ادبی) 217
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (آرایههای ادبی) 231
بخش چهارم: قالب‌های شعری 237
گفتار اول 237
قالب شعر چیست؟ 238
انواع قالبهای شعری 238
شکل ظاهری 238
شکل درونی (یا شکل ذهنی) 238
قالبهای شعری کهن 239
انواع قالبهای شعری از منظری دیگر 239
مثنوی (دوگانی) 239
مثنوی از نظر موضوع 239
حماسی و تاریخی 239
اخلاقی و تعلیمی 240
عاشقانه و بزمی 240
عارفانه 240
شاعران معروف قالب مثنوی 240
شکل قالب مثنوی 240
قصیده 240
موضوع قصیده 241
شاعران معروف قالب قصیده 241
شکل قالب قصیده 241
غزل 241
شاعران معروف قالب غزل 241
موضوعات غزل 242
شکل قالب غزل 242
تفاوت قالب غزل و قصیده 242
دوبیتی 242
شاعران معروف قالب دوبیتی 243
شکل قالب دوبیتی 243
رباعی 243
شاعران معروف قالب رباعی 243
شکل قالب رباعی 243
تفاوت قالب دوبیتی و رباعی 244
قطعه 244
شاعران معروف قالب قطعه 244
شکل قالب قطعه 244
قالب شعری ترجیعبند 245
انواع ترجیعبند 245
مضامین قالب شعری ترجیعبند 245
سبک خراسانی 246
سبک هندی 246
سبک عراقی 246
شکل گرافیکی ترجیعبند 246
قالب ترکیببند 247
شکل قالب ترکیب‌بند 247
قالب مستزاد چیست؟ 247
شاعران معروف قالب مستزاد 247
قالب چهارپاره چیست؟ 248
شاعران معروف قالب چهارپاره 248
شکل گرافیکی قالب چهارپاره 248
قالب شعر مسمط 248
قالب شعر سپید 249
شعر سپید و شعر نو 249
تفاوت قالب شعر نیمایی (آزاد) با قالب شعرسپید 249
ساختار و قالب شعر سپید 249
بیت 250
مصراع (مصرع) 250
قافیه چیست؟ 250
قافیه‌ی دوگانه یا ذوقافیتین چیست؟ 251
انواع قافیه 251
قافیهی میانی 251
قافیه‌ی درونی 252
قافیه‌ی پایانی 252
ردیف چیست؟ 252
سجع چیست؟ 253
نثر مسجع چیست؟ 253
انواع سجع 253
سجع مطرف 253
سجع متوازن 254
سجع متوازی 254
منظوم (شعر) چیست؟ 254
منظومه چیست؟ 254
منثور چیست؟ 254
گفتار دوم 255
پرسش‌های چهارگزینه‌ای مربوط به مبحث (قالب‌های شعری) 255
پاسخنامه‌ی مربوط به مبحث (قالب‌های شعری) 258

ضمير اشاره
واژه هاي «اين» و «آن» در صورتي كه جانشين اسم شوند؛ ضمير اشاره هستند.
اين واژه ها مي توانند جمع بسته شوند: اين ها / اينان ، آن ها / آنان
مانند: رضا كتاب را برداشت و آن را خواند.
نکته 1: ضميرهاي اشاره «اين و آن» وابسته ي پسين جمع را مي پذيرد.
آن ها آمدند. ( آن: ضمير / هسته) (ها: وابسته ي پسين / نشانه جمع)
نکته 2: اگر اين واژه ها به عنوان وابسته ي پيشين اسم بيايند، صفت اشاره اند.
مانند: اين كتاب را بردار و آن را بخوان.
اين كتاب: چون با اسم «كتاب» همراه شد، «اين» صفت اشاره است و كتاب: هسته يا موصوف است.
اين را بخوان: چون بدون اسم آمده است و در حقيقت به جاي اسم «كتاب» آمده، ضمير اشاره است.
نکته 3: اگر «اين» و «آن» به صورتي بيايند كه مرجع مشخّصي نداشته باشند، اسم مبهم ناميده مي شوند.
مانند: اعتماد كردن به اين و آن خوب نيست.

ضمير پرسشي
واژه هاي «كه»، «چه»، «چند»، «كدام»، «كجا» و «كي» وقتي جانشين اسم شوند و پرسشي را برسانند، ضمير پرسشي محسوب مي شوند.
مانند: از كه سخن مي گويي؟ / به كجا چنين شتابان؟
نکته: واژه هاي «كه، كجا، كي» چون نمي توانند وابسته ي پيشين اسم بيايند، صفت پرسشي واقع نمي شوند اما «چه»، «چند» و «كدام» در صورتي كه با اسم بيايند، صفت پرسشی می باشند.

ضمیر تعجب
واژه‌های چه، عجب، چقدر و … وقتی در کنار اسم نباشند و معنی تعجب و شگفتی را برسانند، ضمیر تعجب خوانده می‌شوند.
مانند: به به چه عجب!

ضمیر مبهم
زمانی جانشین اسم می شوند که به چیز نامشخصی یا نامعینی اشاره کنند.
کلمات هم، همه، هیچ‌یک، یکی، دیگر، هرکس، هریک، دگر، دگری، فلان، آن، قدری، بسیاری، اندکی، برخی، بعضی، چند، چندین، پاره‌ای، کسی؛ این و … ضمیر مبهم هستند.

ضمیر متقابل
واژه‌های هم، همدیگر و یکدیگر را ضمایر متقابل می‌نامند.
مانند: برای هم نامه نوشتیم. / دلمان سخت برای همدیگر تنگ شده بود.

ضمیر احترام
کلمات خاصی را که در زبان برای گفتگوی مودبانه و احترا‌م‌آمیز به کار می‌روند.
مانند: زمانی که فرمودند را به جای گفت به کار می‌بریم.

گفتار چهارم
• فعل
• شناسه
الف) فعل از نظر ساختمان
فعل ساده / فعل مرکب
ب) ویژگی های فعل
مفهوم انجام کار یا حالت / زمان / شخص / مفرد /جمع
ج) فعل از نظر زمان
فعل حال / فعل گذشته / فعل آینده
چ) فعل از لحاظ گذرا
فعل ناگذرا / فعل گذرا / دو وجهی
ح) فعل از نظر معلوم و مجهول
فعل معلوم / فعل مجهول
• انواع فعل
1- فعل تام
2- فعل اسنادی
3- فعل ناقص
4- فعل وصفی
5- فعل امر
6- فعل دعا
7- فعل نهی

* * * * *

فعل چیست؟
فعل واژه‌ای است که بر انجام دادن کاری یا اتفاق افتادن چیزی یا داشتن حالتی در گذشته، حال و آینده دلالت می‌کند. فعل معمولاً در آخر جمله می‌آید و عبارتی که در آن فعل نداشته باشد، جمله نیست.
نکته: برخی اوقات نویسنده یا شاعر برای زیبایی سخن یا شعر خود فعل را در اول یا وسط جمله هم به کار می برد.

انواع فعل از نظر ساختمان فعل
فعل‌های زبان فارسی از نظر ساختمان به دو دسته تقسیم می شوند:
1) فعل ساده
2) فعل مرکب

فعل ساده
فعلی است که از یک بن مشخص ساخته شده و قابل تجزیه نیست؛ مانند: آمد

فعل مرکب
فعل‌های مرکب از ترکیب یک اسم یا صفت با یک فعل ساخته می‌شوند. به گونه‌ای که مجموع کلمات آن‌ها تنها یک معنی واحد خواهد داشت.
مانند: نام + نهادن: نامیدن / سؤال + کردن: پرسیدن

ویژگی‌های فعل
۱) مفهوم انجام گرفتن کار یا حالت
۲) زمان
3) شخص
4) مفرد یا جمع