کتاب جرایم مربوط به آب و خاک (با نگاهی به رویه قضایی ایران)

عنوان صفحه
مقدمه 8
فصل 1 13
محیط زیست 13
آلودگی خاک 17
استعمال کود شیمیایی 19
دود کارخانه‌ها و سوخت موتور خودروها 23
فاضلاب‌ها و مواد زائد صنعتی 24
آلودگی آب 27
جرم انگاری آب و خاک 28
حق داشتن محیط زیست سالم 28
ضرورت حفاظت از آب و خاک 29
فصل 2 33
رویکرد فقه در حفاظت و حمایت از خاک و آب 33
تکریم زمین(خاک) و فواید آن 36
احکام شرعی درخصوص حفاظت از اب و خاک 42
فصل 3 45
رویکرد حقوق کیفری به جرایم آب در پرتو رویه قضایی 45
آلوده کردن آب 45
سرقت آب 61
تخریب مجاری آب 63
مجازات ها 64
فصل4 85
رویکرد حقوق کیفری جرایم خاک در پرتو رویه قضایی 85
جرایم 86
قاچاق خاک 92
مجازات ها 93
فصل 5 103
نتیجهگیری 103
منابع 109

فاضلاب‌ها و مواد زائد صنعتی

فاضلاب‌های صنعتی، به خصوص کارخانه‌هایی که با ترکیبات مسی و سربی سروکار دارند، آثار آلایندگی بیشتری بر جای می‌گذارند. فاضلاب‌هایی که محتوی اسید سیائیدریک هستند، تأثیر مخربی بر حاصل خیزی خاک برای مدت زمان طولانی دارند. برای مثال، تنها شهر صنعتی البرز روزانه ۱۳ هزار متر مکعب از فاضلاب‌های صنعتی خود را بدون آن که هیچ گونه عمل تصفیهای روی آنها انجام شود، به زمین‌های مجاور تزریق می‌کند. فاضلاب شهر صنعتی کاوه نیز در زمین‌های اطراف تخلیه می‌شود. هم چنین، سالانه ۲۶۷۶ میلیون متر مکعب فاضلاب توسط ۴۰۰ کشتارگاه در محیط تخلیه می‌شود.^[1]

البته عده‌ای می گویند، پسماند صنعتی آن طور که شایع است وحشت آور نیست. زیرا طبیعت زنده به ابزارهای تدافعی مجهز است. برای مثال، از قدرت خودپالایی طبیعت نام می‌برند. ولی اگر فاضلاب‌های صنعتی به رودخانه‌ای سرازیر شوند، هیچ باکتری قادر به مقاومت در برابر این همه سموم صنعتی نیست. بنابراین قدرت پالایش طبیعت محدود می‌شود. هرروزه در استان اصفهان مقادیر زیادی پسماند حاصل از زندگی شهری و فعالیتهای صنعتی تولید می‌شود. مطالعات انجام گرفته در مورد ۷۰ واحد از کارخانه‌های صنعتی اصفهان نشان می‌دهد که سالانه ۸/۸ میلیون تن مواد زائد در این واحدها تولید می‌شود که 3/53 درصد آن را ترکیبات مایع،4/37 درصد آن را ترکیبات جامد و 3/9 درصد را لجن تشکیل می‌دهد. به علاوه، ۸۴ درصد از حجم پسماندهای واحدهای تولیدی را ترکیبات سمی و 86/2 درصد را ترکیبات با ویژگی سمی خورندگی تشکیل می‌دهند. نیمی از حجم پسماندهای مزبور به فاضلاب‌های صنعتی مربوط می‌شود. بدین ترتیب، حجم پسماندهای جامد حاصل از فعالیتهای صنعتی بالغ بر ۴/۴ میلیون تن می‌شود که بیش از 3 میلیون تن، یعنی 45/69 درصد آن مواد سمی تشخیص داده شده است. منشأ آلودگی فیزیکی خاک نیز که بیشتر به دست انسان انجام می‌گیرد، انواع کارخانه‌های صنعتی، سنگبریها و یا تفاله‌های ساختمانی هستند. هرچند این آلودگی‌ها را در سطح محدودی می‌دانند، ولی موجب تخریب و از میان رفتن بستر خاک می‌شوند و آن را از مسیر بهره دهی طبیعی خود خارج می‌سازند.^[2]

خاک آلوده می‌تواند موجب انتقال عوامل بیماریزای بسیاری به انسان شود.^[3] موادی که زباله‌های شهری را تشکیل می‌دهند، گرچه در نقاط و کشورهای مختلف متفاوت هستند، اما اثر زیان بخش آنها غیرقابل انکار است. زباله‌های شهری از مواد متفاوتی تشکیل می‌شوند.

درصد قابل توجهی از زباله‌های شهری را موادی تشکیل می‌دهند که قابل برگشت به طبیعت هستند و مقدری از آنها نیز مانند فلزات و پلاستیک قابل بازساخت مجددند. بنابراین، برنامه ریزی و توجه به فاضلاب و زباله‌های شهری امری ضروری است. برای مثال، در تهران از سال ۱۳۴۰ به بعد، علاوه بر تغذیه‌ی طبیعی، سفره‌ی آبهای انتقالی از حوضه‌های اطراف شهر به صورت فاضلاب وارد سفرهی آب زیرزمینی شهر شده است، اما آب کمتر از ورود آن است. این تفاوت مقدار آب ورودی و خروجی، در داخل سفره ذخیره می‌شود. در نتیجه، قسمت بیشتری از خاک توسط آب اشباع می‌گردد که باعث بالا آمدن آب در جنوب تهران می‌شود. این امر علاوه بر آلوده کردن آبها خاک جنوب شهر را نیز آلوده و محیط را برای زیستن غیر بهداشتی می‌کند.^[4]

در ایران مهم‌ترین روش دفع زباله، انباشت آن است. در این روش، همواره قسمتی از طبیعت آزاد را به عنوان محل دفن در نظر می‌گیرند و چون ظاهراً دفع زباله موضوع مهمی به نظر نمی‌رسد، برای دفن آن هیچ گونه مطالعه‌ای انجام نمی‌گیرد و فقط به عامل مسافت و حمل ونقل می‌اندیشند. حال آن که توجه صرف به جنبه‌های اقتصادی نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای بهداشتی جامعه و عوارض زیست محیطی ناشی از آن باشد.^[5]

جمع آوری زباله و دفن آن، خود بر مشکلات آلودگی محیط می‌افزاید. به هر صورت، مسئله‌ی اصلی این نیست که زباله را از بین ببریم، بلکه این امر مورد توجه است که چه بسا از بین بردن مواد آلوده و زائدات شهری خود به وسیله‌ی مواد شیمیایی دیگر انجام گیرد و باعث نوع دیگری از آلودگی شود^[6] البته در یک اکوسیستم دست نخورده، زباله‌ها به وسیله‌ی باکتریها تجزیه می‌شوند و مجدداً توسط گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرند. یک محیط پر جمعیت انسانی به قدری زباله تولید می‌کند که محیط خارج قادر به تجزیهی طبیعی آن نیست و بحران از همین جا شروع می‌شود، کاربرد آنها در اراضی کشاورزی است که نگرانی‌های متعددی ایجاد کرده است. زیرا ضایعاتی مانند لجن فاضلاب، برای کشاورزی طراحی نشده‌اند و در سطوح متفاوت از تصفیه، دارای ترکیبات متفاوت و بعضاً مضر هستند. از جمله مشکلاتی که کاربرد لجن فاضلاب در اراضی زراعی پدید می‌آورد، تأثیر بر آبهای زیرزمینی یا افزایش غلظت عناصر غذایی وارد شده به آبهای زیرزمینی است. لجن فاضلاب، غنی از نیتروژن و فسفر است، در صورتی که این عناصر توسط پوشش گیاهی منطقه مصرف نشوند، وارد آب می‌شوند و آلودگی آب را نیز به همراه خواهند آورد.^[7]

آلودگی آب

قانونگذار در ماده ۹ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب 28/ 3/ 53 در باب آلودگی محیط زیست اشعار داشته: “………….. منظور از آلوده ساختن محیط زیست عبارت است از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی یا شیمیایی یا بیولوژیک آن بطور کلی زیان آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده و یا گیاهان ويا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد.” تبصره ۲ ماده 688 قانون مجازات اسلامی نیز تقریباً همان تعریف را در ذیل اقدام علیه بهداشت عمومی آورده است. اما قانونگذار تعریف دیگری را بطور خاص از آلودگی آب ارائه نموده، در بند ۳ ماده یک آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب مصوب 16/ 3/ 1373 و حتی در آیین نامه مشابه قبلی در سال 63 و 64 آلودگی آب را چنین تعریف نموده است:

ماده ۱- بند ۳- آلودگی آب: تغییر مواد محلول یا معلق یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی آب در حدی که آن را برای مصرفی که برای آن مقرر است مضر یا غیر مفید سازد. همانطوریکه ملاحظه می‌گردد تعریف مذکور از نظر شکلی کمی با تعریف آلودگی انشاء شده در ماده ۹ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست متفاوت بوده اما از نظر ماهوی مشخصات تعریف آلودگی متناسب با تعریف مرتبط در زمینه آلودگی آب می‌باشد. در کل منظور از آلودگی آب، آلودگی پهنه‌های آبی معمولاً توسط فرایندهای انسانی است. پهنه‌های آبی برای مثال شامل دریاچه ها، رودخانه‌ها، اقیانوسها، سفره‌های آب و آب‌های زیرزمینی است. هنگامی که آلودگی‌ها به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بدون تصفیه از مواد ترکیبی مضر در آب‌ها تخلیه می‌شوند، آلودگی آب‌ها بیشتر می‌شوند. آلودگی آب‌ها بر گیاهان و ارگانیسم‌های زنده درون این آب‌ها اثر می‌گذارند. تقریباً در همه موارد، این اثرات علاوه بر گونه‌های منفرد و جمعی، گروه‌های زیستی طبیعی را نیز تخریب می‌کند. از خطرناک ترین آلاینده های آب می توان به مواد شیمیایی مختلف اشاره نمود که با ورود به طبیعت و انجام واکنش های متعدد با سایر مواد در نهایت تاثیر نامطلوبی را به همراه خواهند داشت. در جوامع صنعتی و پیشرفته بیشترین مقدار آلاینده ها در گروه آلاینده های شیمیایی قرار دارد که دلیل اصلی آن، وجود تعداد زیاد کارخانجات صنعتی می باشد. مهم ترین آلاینده های شیمیایی عبارتند از:

فاضلاب کارخانجات، باران های اسیدی،کودهای شیمیایی و حشره کش، فلزات سنگین از قبیل آهن، مس، کادمیوم، سرب، کروم، نیکل و … ، مواد شوینده خانگی و صنعتی، ضایعات رادیواکتیوی، پالایشگاه ها و پمپ بنزین داروسازی.

با توجه به نوع محصولات تولید شده در کارخانجات، مواد آلی و غیر آلی و شیمیایی متعددی از طریق پساب های صنعتی به منابع آب زیرزمینی وارد میشوند. از خطرناک ترین آنها می توان به فاضلاب داروسازی ها، مواد رادیواکتیوی و مواد نفتی حاصل از فعالیت پالایشگاه ها یا ترکیدگی لوله های انتقال مواد نفتی و بنزین اشاره نمود.

جرم انگاری آب و خاک

در این مبحث به بررسی مبانی نظری جرم انگاری آب و خاک پرداخته می شود.

حق داشتن محیط زیست سالم

شرع مقدس مراقبت از همدیگر و تذکر به هنگام لغزش‌ها را برای حفظ جامعه و عدم انحراف از مسیر متعالی و درست با عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» یاد می‌کند و بی تردید مراقبت و محافظت از محیط زیست از شئون زندگی اجتماعی است و کسانی که بهداشت زیستی را رعایت نمی‌کنند باید مشمول امرو نهی بقیه افراد جامعه قرار بگیرند. در این خصوص قرآن می‌فرماید: باید از میان شما جمعی باشد که دیگران را دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنان همان رستگارانند.^[8] یا در سوره اعراف آیه 199 می‌فرماید: با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی دعوت نما و از جاهلان روی بگردن.^[9]

در تفسير معنای عرف ذیل آیه شریفه فوق الذکر گفته شده که به معنای سفت ها و سیره‌های زیبایی است که عقلای جامعه آن را می‌شناسند. در مقابل «عرف» رفتارهای نادر و غیر مرسومی است که عقل اجتماعی آنها را برنمی تابد که به آن در اصطلاح «منکر» گفته می‌شود.^[10] همین طور امام صادق در این خصوص می‌فرماید: آب چیزی است که برای پاکیزه کردن باید از آن بهره گرفت و هرگز نباید آن را آلوده کرد.^[11] این آیات و روایت فوق الذکر بطور کلی و عام و در بخشی و حفظ آب بطور خاص بر حفظ محیط زیست که در زمره‌ی «معروف» قرار دارد و جلو گیری از تخریب و صدمه رساندن به آن دلالت و تأکید دارد. اگر بپذیریم کسانی که با کارهای خواسته یا ناخواسته خود باعث ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی بشوند مرتکب نوعی مردم آزاری می‌گردند باید بگوئیم از نظر اسلام این افعال از هر کس و در هر کجا که باشد، به شدت نفی شده و مذموم است. قرآن کریم در آیه 58 سوره احزاب می‌فرماید: «کسانی که مردان و زنان مسلمان را می‌آزارند تهمت و گناه آشکاری را به دوش می‌کشند».

پیامبر اکرم (ص) در این خصوص می‌فرمایند: «آیا به شما خبر دهم که مسلمان کیست؟ مسلمان کسی است که مسلمانانان از دست و زبانش در آسوده باشند».^[12]  در همین راستا امام صادق (ع) می‌فرمایند: «خداوند فرمود کسی که بنده مؤمن را بیازارد، به من اعلام جنگ داده است».^[13]

ضرورت حفاظت از آب و خاک

خاک یکی از منابع ارزشمند طبیعت می‌باشد که حدود ۹۶ درصد غذای مورد نیاز انسان را تأمین می‌نماید. اگر خاک سالم نباشد حیات انسان بر روی کره‌ی زمین مختل می‌گردد. خاک برای دفن بقایای آلوده کننده نقش مهمی را ایفا می‌کند و پس از آب و هوا خاک سومین جزء عمده محیط زیست به شمار می‌آید که پایگاه موجودات خشک زیست و محیطی ویژه برای زندگی سایر موجودات بالاخص گیاهان است.

اما متاسفانه در اثر ایجاد ساختمان‌های فراوان و احداث راه‌ها و تاسیسات شهری و صنعتی باعث خارج شدن مقدار زیادی از خاک از گردش طبیعی و حوزه‌ی زراعتی و تبدیل آن به خاک مرده شده‌اند. همچنین سایر فعالیت‌های انسان از سوی دیگر چون صنعت، زباله و فاضلاب شهری و فعالیت‌های نفتی موجب آلوده کردن این منبع حیاتی گردیده است.^[14] خاک‌ها به این دلالیل دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشند: منبع طبیعی برای رشد گیاهان، فرسایش خاک موجباز بین رفتن محیط می‌گردد. پس حتماً باید از بین رفتن خاک کنترل شود. همچنین باید گفت که قسمت قابل توجهی از تغذیه انسان از خاک به دست می‌آید به دلیل این که گیاهان از خاک تغذیه و حیوانات از گیاهان تغذیه می‌کنند پس در واقع به نوعی از خاک استفاده می‌شود البته به صورت غیر مستقیم. انسان برای زندگی به خاک نیاز دارد. عوامل زیان آور به شکل‌های مختلفی در خاک چون: عدم حال خیزی، فرسایش، شوری، بیابان زایی و آلودگی خاک نمود پیدا می‌کنند و در نهایت موجب وارد آمدن زیان‌های متعدد به زنجیره‌ی غذایی و انسان‌ها می‌شود.^[15]

به علت اهمیت خاک به عنوان یکی از حیاتی‌ترین منابع محیط زیست و همچنین بر اساس آمارهای موجود همواره با مقدار بسیار زیادی از فرسایش خاک مواجه هستیم. مقداری از خاک در دل سدها رسوب می‌شود و مقداری هم تبدیل به ریز گرد های معلق در هوا می‌گردند. یکی از علل اصلی وقوع فاجعه‌ی سیلاب فروردین ۱۳۹۸ عوامل فرسایشی بود که در اثر قطع بی رویه درختان که موجب از بین رفتن پوشش گیاهی می‌شود و احداث سدهای فراوان می‌باشد. قانونگذار قانون حفاظت از خاک را برای حفاظت و مدیریت بیشتر و بهتر این منبع ارزشمند تصویب کرد به این علت که وجود یک قانون تخصصی و شاخص به حفاظت از خاک کمک قابل توجهی خواهد کرد. وزارت جهاد کشاورزی و سازمان محیط زیست متولیان این قانون جهت جلوگیری از فرسایش و آلودگی خاک هستند.  «قانون حفاظت از خاک» در چهارم خرداد ماه یک هزار و سیصد و نود هشت توسط مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۱۳۹۸/۳/۱۲ به تأیید شورای نگهبان رسید و مورخ 20/۳/1398 جهت اجرا به مجلس شورای اسلامی ابلاغ گردید. این قانون مشتمل بر بیست و شش ماده و چهارده تبصره می‌باشد. بی شک حکومت اسلامی در قبال حفظ محیط زیست از خطر آلودگی و نابودی وظیفه سنگینی دارد و این وظیفه هم در آیات و هم در روایات متجلی است. نماز و زكات و امر به معروف و نهی از منکر برپا می‌کنند و عاقبت همه کارها از آن خداست.^[16]

امیر المومنین (ع) در نامه‌ای به مالک اشتر، فرمانده مصر می‌نویسد: ای مالک! بر تو باد اهتمام به آباد کردن زمین که آبادی زمین باید قبل از اهتمام تو به جمع آوری در آمد باشد. چون در آمد بدون آبادانی حاصل نمی‌شود.^[17] همان طور که در مثال‌های فوق دیدیم خداوند امر به معروف و نهی از منکر را از وظایف مؤمنین هنگام به قدرت رسیدن و تمکن یافتن می‌داند و امر به حفظ محیط زیست آرام و سالم از مصادیق اهم و اکمل امربه معروف و نهی از آلوده کردن محیط زیست هم از مصادیق کامل و بارز نهی از منکر است، و امیر المومنین (ع) حفظ محیط زیست و جلوگیری از افساد و آلودگی آن را از مصادیق آبادانی زمین می‌داند.