کتاب بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر رفتارهای زیست محیطی گردشگران ایلام

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 8
فصـل اول 15
مبانی نظری و پیشینه تحقیق 15
تعاریف و مفاهیم سرمایه اجتماعی 17
سرمایة اجتماعی 17
انواع سرمایه اجتماعی 18
عناصر و مؤلفه‌‌هاي سرمایه اجتماعی 20
رویکردها و نظریه‌‌های سرمایه اجتماعی 22
تعاریف و مفاهیم گردشگری 30
گردشگر و گردشگری 30
انواع گردشگری 31
نظریه های موجود در زمینه گردشگری 32
تعاریف و مفاهیم رفتارهای زیست‌‌محیطی 36
محیط زیست 36
رابطه محیط زیست و گردشگری 37
رفتار گردشگر 41
مسئولیت‌پذیری محیط‌زیستی 43
رفتارهای زیست‌‌محیطی 45
نگرش‌‌هاي نوین زیست‌‌محیطی 46
آگاهی‌‌های زیست‌‌محیطی 47
رفتارهای محیط‌‌زیستی معاصر 48
نظریه‌‌های رفتارهای محیط زیست 61
پیشینه مطالعاتی 68
پیشینه خارجی 68
پیشینه داخلی 71
جمع بندی پیشینه و نوآوری 78
مدل نظری پژوهش 79
خلاصه فصل 80
فصـل دوم 81
روش شناسی تحقیق و معرفی محدوده مطالعه 81
روش‌‌شناسی پژوهش 83
نوع و روش پژوهش 83
جامعه آماری 83
نمونه آماری و محاسبه حجم نمونه 83
ابزار جمع آوری اطلاعات 84
شاخص‌‌های مورد بررسی 85
تعيين روايي و پايايي و ابزار اندازه‌گيري 87
معرفی محدوده مورد مطالعه 89
معرفی استان ايلام 89
جغرافیای طبیعی شهر ایلام 90
جغرافیای سیاسی شهر ایلام 91
جغرافیای اجتماعی شهر ایلام 92
بررسی ویژگی‌‌های اقتصادی شهر ایلام 96
خلاصه فصل 98
فصـل سوم 101
آمار توصیفی 103
مشخصات گردشگران 103
آمار توصیفی میزان سرمایه ساختاری گردشگران 107
آمار توصیفی میزان سرمایه رابطه‌‌ای گردشگران 110
آمار توصیفی میزان سرمایه شناختی گردشگران 113
آمار توصیفی میزان صرفه جویی در مصرف گاز توسط گردشگران 115
آمار توصیفی میزان صرفه جویی در مصرف برق توسط گردشگران 116
آمار توصیفی میزان صرفه جویی در مصرف آب توسط گردشگران 117
آمار توصیفی میزان استفاده گردشگران از تولیدات استاندارد 118
آمار توصیفی میزان حفاظت از منابع طبیعی توسط گردشگران 119
آمار توصیفی میزان استفاده گردشگران از وسایل بازیافتی 120
آمار استنباطی 121
تحلیل مسیر 124
بررسی رابطه همبستگی بین سرمایه اجتماعی با رفتارهای زیست‌‌محیطی و(…) 132
تحلیل رگرسیون 138
خلاصه فصل 140
فصـل چهارم 143
بحث و نتیجه‌‌گیری 143
ارزیابی نهایی 145
بحث و نتیجه‌‌گیری 151
منـابع و مآخـذ 155
منابع فارسی 156
منابع غیر فارسی 162

سرمايه اجتماعی از مفاهیم نوينی می‌‌باشد که امروزه در بررسی‌‌های اجتماعی جوامع مدرن مطرح شده است. سرمايه اجتماعی عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی می‌‌باشد و شناسايی آن به عنوان يک نوع سرمايه، چه در سطح مديريت کلان اقتصادی و توسعه کشورها و چه در سطح مديريت سازمان‌‌ها و بنگاه‌‌ها می‌‌تواند شناخت جديدتری را از سیستم‌‌های اقتصادی – اجتماعی ايجاد کند و کارايی سیاست‌‌ها و تصمیم‌‌ها در عرصه‌‌های کلان جامعه را بهبود بخشد (میرساردو، 1393: 88). سرمایه اجتماعی که به عنوان یک پدیده اجتماعی باعث بروز خلاقیت، ایده‌‌پروري، تسهیل رفتارهاي نوآورانه و ریسک‌‌پذیري می‌‌شود، چیزي بیشتر از یک مجموعه سازمان اجتماعی و یا ارزش اجتماعی است و این سرمایه اغلب خروجی را از طریق افزایش بهره‌‌وري منابع دیگر از جمله سرمایه فیزیکی و انسانی، ارتقا می‌‌دهد (پیران و همکاران، 1391: 166). سرمایة اجتماعی مجموعه‌‌ای از منابع و ذخایر ارزشمندی است که به‌‌طور بالقوه در روابط اجتماعی، گروه‌‌ها و جامعه وجود دارد. برخی از این ذخایر که گاه از آن‌‌ها به عنوان ارزش‌‌های اجتماعی یاد می‌‌شود، عبارتند از: صداقت، سلامت‌‌نفس، اعتماد، همبستگی و فداکاری. سرمایة اجتماعی از طریق این منابع کار افراد را در سطوح مختلف خرد، میانی و کلان جامعة آسان، سریع و کم‌‌هزینه و مطمئن می‌‌کند و بدین وسیله آنان را در رسیدن به اهداف مشترک اجتماعی کمک می‌‌کند(بندهاری ، 2014: 317).

انواع سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی در هریک از سطوح خرد، میانه و کلان اثر خود بر توسعه (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، شهری) را به عنوان کنش میان سه نوع سرمایه اجتماعی ساختاری، رابطه‌‌ای و شناختی اعمال می‌‌کند:
سرمایه اجتماعی ساختاری
این بعد از سرمایه اجتماعی با سازمان‌‌های اجتماعی بخصوص نقش‌‌ها، قواعد، سنن و رویه‌‌ها مرتبط است، تجلی این بعد به جنبه‌‌های قابل‌‌رویت و عینی‌‌تر سرمایه اجتماعی مانند شبکه‌‌ها، تشکل‌‌ها، نهادها، قوانین و تشکیلات شکل گرفته، اطلاق می‌‌شود. سرمایه اجتماعی ساختاری، بیشتر با شبکه‌‌ها در ارتباط است و از طریق آنها همکاری فعالیت‌‌های جمعی دارای منافع متقابل را شکل می‌‌دهد. گروه‌‌های ورزشی و گردهمایی همسالان مثال‌‌های از سرمایه اجتماعی ساختاری هستند. نوع ساختاری سرمایه اجتماعی از طریق به اشتراک گذاشتن اطلاعات فعالیت‌‌های جمعی، تصمیم‌‌گیری از طریق نقش‌‌های تثبیت شده، شبکه‌‌های اجتماعی و دیگر ساختارهای اجتماعی که با قوانین، تشریفات و رسوم حمایت می‌‌شوند، را تسهیل می‌‌کند.
سرمایه اجتماعی ساختاری که بیانگر پیوندهای عینی بین افراد است خود به دو نوع تقسیم می‌‌شود:
1- پیوندهای غیررسمی: پیوندهای غیررسمی شامل روابط دوستانه، نزدیکی در فضاها مانند همسایگی یا مجاورت مکانی در اداره روابط خویشاوندی و…می‌‌شود. این‌‌گونه روابط می‌‌تواند به تقویت سرمایه اجتماعی کمک کند.
2- عضویت رسمی در انجمن‌‌ها و گروه‌‌های داوطلبانه (نوابخش و فائقی، 1393: 68-69).
سرمایه اجتماعی رابطه‌‌ای
منظور از بعد رابطه اي پژوهش، روابط انسانی موجود در سازمان است و نشان می‌‌دهد آیا کارکنان سازمان با هم در ارتباط هستند یا خیر؟ ناهاپیت و گوشال (1998) معتقدند که این بعد شامل اعتماد، هنجارها، تعهد و هویت است (حجرگشت، 1387: 16)
سرمایه اجتماعی شناختی
گاهی از سرمایه اجتماعی شناختی با عنوان سرمایه اجتماعی ذهنی یا درونی نیز یاد می‌‌شود، این نوع از سرمایه بر ارزش‌‌ها، اعتماد، گرایش‌‌ها و عقاید مشترک نظارت دارد و بیشتر امری ذهنی، مفهومی و نامحسوس است. سرمایه اجتماعی شناختی به شناخت افراد نسبت به دیگران مربوط می‌‌شود. این نوع از سرمایه از طریق شناخت، همکاری و اقدامات جمعی، منافع متقابل را تسهیل می‌‌کند.
جنبه‌‌های شناختی و ساختاری سرمایه اجتماعی هر دو دارای اهمیت هستند و برای نشان دادن پتانسیل اقدام جمعی در هر جامعه‌‌ای که دارای سودمندی متقابل است، نیاز است؛ زیرا در حالی که عناصر شناختی سرمایه اجتماعی، مردم را به سوی اقدامات جمعی سوق می‌‌دهند، عناصر ساختاری، این فرآیند را تسهیل می‌‌کند. بعد ساختاری، سرمایه اجتماعی کل را از طریق ایجاد روابط عمودی و افقی در جامعه، تقویت می کند.
تعامل اجتماعی هنگامی می تواند به سرمایه تبدیل شود که بتواند اثرات خود را هم در سطح شناختی و هم در سطح ساختاری استمرار بخشد، به طور کلی اثرات پایدار سرمایه اجتماعی شناختی که بر اثر تکرار تعاملات اجتماعی شکل می‌‌گیرد، معمولاً در بین اعضا باقی می‌‌ماند. یکی از نکات مثبت تقسیم‌‌بندی سرمایه اجتماعی به دو نوع ساده شناختی این است که سنجش آن را دقیق‌‌تر و شفاف‌‌تر می‌‌سازد. هالپرن علاوه بر دو بعد یاد سرمایه اجتماعی بعد دیگری نیز قائل است که آن را ضمانت اجرایی می‌‌نامد، ضمانت‌‌های اجرایی می‌‌توانند به صورت رسمی و یا غیررسمی در قالب پاداش‌‌ها و مجازات‌‌هایی که به رفتار فرد داده می‌‌شود، مورد شناسایی قرار گیرند. گاهی ترس از محرومیت مزایا یا روابطی که افراد خواهان آن هستند، آن‌‌ها را از دست زدن به برخی از فعالیت‌‌ها باز می‌‌دارد. گاهی نیز پاداش‌‌های در نظر گرفته شده برای برخی کارها (مثل منزلت یافتن افراد را به انجام برخی از فعالیت‌‌ها ترغیب می‌‌کند. ضمانت‌‌های اجرایی گاهی نه به صورت هنجاری، بلکه به صورت قانون رسمی و به پشتوانه رسمی دولت، به تنظیم روابط اجتماعی می‌‌پردازد. پاکستون نیز برای سرمایه اجتماعی دو بعد قائل است و این دو بعد را در تعریف سرمایه اجتماعی به کار می‌‌برد: الف) پیوندهای عینی ب) پیوندهای ذهنی. پیوندهای عینی: این نوع از سرمایه اجتماعی به پیوندهای عینی میان افراد و ساختار شبکه‌‌ای عینی اشاره دارد که افراد را به یکدیگر ارتباط می‌‌دهد. در واقع پیوندهای عینی، ارتباط افراد در فضای اجتماعی را نشان می‌‌دهد. پیوندهای ذهنی: پیوندهای ذهنی به مفهوم خاص یعنی متقابل و اعتمادزا که در برگیرنده احساسات مثبت است. پیوند بین این دو بعد می‌‌تواند تولید کالاهای فردی یا جمعی را گسترش دهد، سرمایه اجتماعی در شکل پیوندهای شبکه‌‌ای و اعتمادزا می‌‌تواند هم برای افرادی سودمند باشد که به عنوان مثال می‌‌خواهند آزادانه در خیابان قدم بزنند و هم می‌‌تواند از طریق کاهش نرخ‌‌های جرم و جنایت برای جامعه در سطح کلی مفید باشد. ازوم پیوند بین دو بعد عینی و ذهنی سرمایه اجتماعی از این روست که محدود کردن مفهوم سرمایه اجتماعی با ساختارهای روابط یا محدود کردن آنها به ذهنیات افراد، موجب شکل‌‌گیری سرمایه اجتماعی نخواهد شد، هردو مؤلفه باید هم‌‌زمان و با هم حضور داشته باشند (نوابخش و فائقی، 1393: 71-69).
عناصر و مؤلفه‌‌هاي سرمایه اجتماعی
سرمايه اجتماعي داراي ابعاد و مؤلفه‌‌هاي فراواني است كه متناسب با فرهنگ جامعه است؛ مؤلفه‌‌هايي چون اعتماد، مشاركت در نهادهاي مدني و مؤسسات خيريه، ارتباطات مناسب با ديگران، تعهد و مسؤوليت، همكاري و روحيه كارگروهي و احساس هويت جمعي در اين زمينه مدنظر است.
اعتماد اجتماعي
اعتماد، باوري قوي به اعتبار، صداقت، و توان يك فرد، انتظاري مطمئن و اتكا به يك ادعا يا اظهار نظر، بدون آزمون كردن است (لیون ، 2002: 664). و گفته مي‌‌شود اعتماد اجتماعي، پايه و مايه سرمايه اجتماعي است (نیوتن ، 2004: 5) لازمه شكل‌‌گيري پيوندها و معاهدات اجتماعي است و ايجادكننده تعاون و همياري است و فقط در اين حالت است كه در عين وجود تفاوت قادر به حل مشكلات و انجام تعهدات مي‌‌شود. اعتماد اجتماعي برگرفته از عدالت بوده و امنيت اجتماعي زاييده آن است. گيدنز، اعتماد و تأثیر آن بر فرآيند توسعه را زيربنا و زمينه‌‌ساز اصلي در جوامع مدرن مي‌‌داند، هرجا كه سطح اعتماد اجتماعي بالا باشد، همياري و مشاركت مردم در عرصه‌‌هاي اجتماعي بيشتر و آسيب‌‌هاي اجتماعي كمتر است (اکبری، 1383: 11).
مشاركت اجتماعي
مفهوم مشاركت معادل واژه انگليسي پارتیسیپیشن است. با بررسي ميزان عضويت افراد جامعه در تشكل‌‌هاي جامعه مدني در غالب انجمن‌‌ها، كانون‌‌ها و گروه‌‌هايي كه روابط افراد در آنها با يكديگر افقي بوده و روابط عمودي (يعني رئيس و مرئوس يا ارباب و رعيت) در آن وجود ندارد مي‌‌توان به سنجش سطح سرمايه اجتماعي در آن جوامع پرداخت (شيرخاني و واسعی‌‌زاده، 1390: 219).
آگاهي عمومي
امروزه دانايي و اطلاعات به عنوان سرمايه‌‌اي عظيم در تحولات اجتماعي نقش آفرين شده و روز به روز ابعاد گسترده‌‌اي را چه در سطح و چه در عمق پيدا مي‌‌كند تا جايي كه يكي از عوامل مهم دستيابي جوامع به سرمايه اجتماعي آگاهي است (نصرت‌‌آبادي، 1386: 41).
همياري اجتماعي
همياري هنجاري است كه فرد وادار مي‌‌كند نفع خود را واگذار و در جهت منافع جمع عمل كند و به پشتوانه حمايت و همياري اجتماعي از يكديگر، موقعيت، افتخار و ديگر پاداش‌‌ها تقويت مي‌‌شود. سرمايه اجتماعي كه جامعه را مي‌‌سازد. اعضاي خانواده را به ايثار و چشم‌‌پوشي از نفع شخصي به خاطر نفع خانواده وامي‌‌دارد و بدين ترتيب باعث تقويت خانواده‌‌ها مي‌‌شود. رشد و بالندگي جنبش‌‌هاي نوپاي اجتماعي را به مدد گروه كوچكي از اعضاي فداكار، درون‌‌نگر و اعضايي كه متقابلاً به يكديگر پاداش مي‌‌دهند تسهيل مي‌‌كند و كلاً شخص را به سوي كار كردن براي خير عمومي سوق مي‌‌دهد (بزی و حیدری، 1395: 149).

رفاه اجتماعي
رفاه عبارت است از: قدرت خريد و توانايي در كسب تسهيلات و امكانات زندگي. اما به منظور آمي و محاسبه‌‌پذير شدن، رفاه را مترادف با بهره‌‌مندي يا مطلوبيت درنظر مي‌‌گيرند. در كشورهاي توسعه يافته يكي از هدف‌‌هاي مهم سياست‌‌گذاران اقتصادي ارتقاي كيفيت زندگي و سطح رفاه اجتماعي در جامعه است. در كشورهاي در حال توسعه نيز فقط رشد اقتصادي هدف تلقي نمي‌‌شود، بلكه اين كشورها همگام با كشورهاي توسعه يافته افزايش رفاه اجتماعي را هم يكي از هدف‌‌هاي اصلي و از معيارهاي توسعه يافتگي در نظر مي‌‌گيرند (بزی و حیدی، 1395: 149).
رویکردها و نظریه‌‌های سرمایه اجتماعی
برای مفهوم سازی سرمایه اجتماعی، از سه تئوری پیوندهای ضعیف، شکاف ساختاری و تئوری منابع اجتماعی استفاده شده است. تئوری پیوند ضعیف و شکار ساختاری بر شبکه ارتباطات تأکید دارند و تئوری منابع اجتماعی بر محتوای روابط در شبکه‌‌ها متمرکز می‌‌باشد. اکنون به اختصار این تئوری‌‌ها مورد بررسی قرار می‌‌گیرند.
تئوری پیوندهای ضعیف
اولین تئوری برای مفهوم سازی سرمایه اجتماعی، تئوری پیوندهای ضعیف است. مطابق این تئوری، هرچه شدت و استحکام روابط میان اعضای یک شبکه بیشتر باشد، ارزش سرمایه اجتماعی کمتر و هرچه شدت و استحکام روابط ضعیف‌‌تر باشد، نشان‌‌دهنده سرمایه اجتماعی بیشتر است. گرانووتر معتقد است که می‌‌توان سرمایه اجتماعی را از نظر شدت، تکرار و شمولیت انواع مختلف روابط مانند دوستی‌‌ها، همکاری و…مورد سنجش قرار داد. شدت و استحکام روابط یک گروه اجتماعی در داخل گروه موجب تضعیف روابط اعضای آن گروه با بیرون می‌‌گردد. درواقع، گرانوتر معتقد بود که روابط منسجم میان اعضای یک گروه، منجر به روابط ضعیف با اعضای گروه‌‌های خارجی شده و سرمایه اجتماعی را کاهش می‌‌دهد و در مقابل، پیوندهای ضعیف درون گروهی موجب ایجاد روابط با افراد و گروه‌‌های خارجی شده و به ایجاد سرمایه اجتماعی می‌‌انجامد (حسنوی و رمضان، 1391: 34).
تئوری شکاف ساختاری
این تئوری در سال 1992 توسط برت برای مفهوم‌‌سازی سرمایه اجتماعی به کار برده شده است. تاکید تئوری شکاف ساختاری بر روابط میان فرد و همکاری وی در شبکه و همینطور روابط میان همکاران با همدیگر می‌‌باشد. منظور از شکاف در این تئوری، فقدان ارتباط میان دو فرد در یک شبکه اجتماعی است که برای سازمان به عنوان یک مزیت تلقی می‌‌شود. مطابق تئوری شکاف ساختاری، اگر یک فرد در شبکه اجتماعی خود با همکارانی که با هم در ارتباط نیستند یا حداقل ارتباط اندکی با هم دارند، ارتباط برقرار کند، نهایت استفاده را خواهد برد. تقویت شبکه‌‌های شکاف‌‌دار، دارای مزایایی می‌‌باشد از جمله ارزیابی سریع و بی‌‌نظیر اطلاعات، قدرت چانه‌‌زنی مضاعف و افزایش قدرت کنترل بر منابع و نتایج. به‌‌گونه دیگر نیز می‌‌توان مفهوم تئوری شکاف ساختاری را بررسی کرد؛ این تئوری فرض می‌‌کند که بازارها، سازمان‌‌ها و افرادی که در ارتباط با هم هستند در صورتی که روابط میان آنها ساختار نیافته، بی‌‌نظم و تعریف نشده باشد، به عنوان یک سرمایه سودآور برای آنها تلقی خواهد شد و هرچه روابط بین آنها منظم و ساختارمندتر باشد، از این سرمایه کاسته می‌‌شود. به‌‌طور کلی، رسمیت و قانون‌‌مند شدن ساختاری با سرمایه اجتماعی در تعارض است. تئوری شکاف ساختاری، سرمایه اجتماعی را یک «شبکه ساختارگونه» تعریف می‌‌کند که متأثر از عوامل زیر می‌‌باشد.
– اندازه شبکه: شبکه‌‌های وسیع و گسترده، کمتر تحمیلی بوده و اجبار برای تبعیت اعضا کمتر است.
– تراکم یا چگالی شبکه: شبکه‌‌هایی که در آن ارتباط و تعامل میان اعضا شدت بیشتری دارد، اجبار اعضا برای تبعیت زیاد است.
– سلسله مراتب شبکه: شبکه‌‌هایی که در ان، روابط بر پایه یک ارتباط مسلط شکل می‌‌گیرد، حالت جبر و تحمیل بیشتری دارد.
مطابق این تئوری، برای سنجش میزان سرمایه اجتماعی باید به سه عامل فوق توجه نمود. هر چه اندازه شبکه وسیع‌‌تر و تراکم و سلسله مراتب موجود در آن کمتر باشد، میزان سرمایه رو به فزونی است (حسنوی و رمضان، 1391: 35).
تئوری منابع اجتماعی
این تئوری که ریشه های ان به مطالعات لین و کاتور در سال 1981 می‌‌رسد، پیوندهای موجود در شبکه را بدون وجود منابع داخل آن کارآمد نمی‌‌داند. از دیدگاه این تئوری، فقط منابع موجود در درون شبکه است که می‌‌تواند به عنوان یک سرمایه قلمداد شود (1982). به عنوان مثال، ممکن است اعضای شبکه دارای منابع زیادی از جمله قدرت نفوذ، تحصیلات عالیه و…باشند و به عنوان منبع با ارزش شناخته شوند، اما در این منابع تنها در صورتی سرمایه محسوب خواهد شد که فرد نیاز به آن منابع داشته باشد. در مثال اخیر، اگر فرد برای رسیدن به هدفی نیازمند قدرت نفوذ همکار خود باشد، آن منبع خود به خود سرمایه تلقی خواهد شد و سایر منابع اعضا مانند تحصیلات عالیه سرمایه به حساب نخواهد امد. به‌‌طور خلاصه، از دیدگاه این تئوری اعضای موجود در شبکه دارای منابع با ارزشی هستند که می‌‌تواند فرد را در رسیدن به اهداف یاری رساند. با مرور ادبیات مربوط به مفهوم‌‌سازی سرمایه اجتماعی، می‌‌توان به این جمع‌‌بندی رسید که تئوری پیوندهای ضعیف به ماهیت ارتباطات و تعاملات میان افراد اشاره دارد، تئوری شکاف ساختاری بر الگوی این پیوندها و ارتباطات در میان اعضای موجود در شبکه تمرکز داشته و تئوری منبع اجتماعی بر ویژگی‌‌های ارتباطات و تعاملات اعضا و محتوی روابط اشاره دارد. به عبارتی، تئوری پیوندهای ضعیف و شکاف ساختاری هر دو بر ساختار شبکه‌‌ها معطوف هستند در حالی که تئوری منبع اجتماعی به محتوی شبکه توجه دارد (حسنوی و رمضان، 1391: 36).