کتاب برنامه درسی محیط زیستی

فصل 1 11
مروری بر مبانی و اصول 11
برنامه ریزی درسی 11
مقدمه 12
تعاریف برنامه درسی 19
عناصر برنامه ریزی درسی 24
دیدگاه های اساسی در انتخاب محتوا 26
ملاک های انتخاب محتوا 27
الگوهای سازماندهی محتوای برنامه درسی موضوع – محور 30
الگوهای سازماندهی محتوای برنامه درسی دانش آموز محور 33
انواع ارزشیابی برنامه ریزی درسی 35
تاریخچه برنامه ریزی درسی در جهان 37
تاریخچه برنامه ریزی درسی در ایران 42
فعالیت های فنی برنامه ریزی درسی 46
تغییر برنامه¬ی درسی 47
ارزشیابی برنامه ی درسی 48
سطوح برنامه درسی 49
الگوهای طراحی برنامه درسی 53
فصل 2 59
کلیات 59
برنامه درسی 59
زیست محیطی 59
مقدمه 60
مفاهيم مرتبط با محيط زيست در برنامه درسي 63
فصل 3 69
مدارس سبز 69
ویژگی‌های مدرسه سبز 75
فصل 4 79
مروری بر مفاهیم و تحقیقات پیشین 79
سواد زیست محیطی 79
مقدمه 80
آموزش محیط زیست 85
اهداف آموزش محیط زیست در دوره متوسطه اول 93
برنامه درسی و آموزش محیط زیست 94
ابعاد سواد زیست محیطی 97
چشم انداز سوادِ زیست محیطی در ایران 105
چالش‌های موجود در بخش مدارس 106
نظریه‌های نوگرایی آموزش محیط زیست 107
نظریه اجتماعی و تکامل محیط زیست طبیعی 109
لیبرالیسم و نخستین نظریه پردازی اجتماعی سبز 111
سیر نظریه های زیست محیطی 113
ضرورت آموزشهای محیط زیست 115
اهداف آموزش محیط زیست 117
سواد زیست محیطی 118
برنامه درسی آموزش محیط زیست 120
پیشینه تحقیقات انجام شده 133
فصل 5 147
مراحل 147
شناسایی مؤلفه های برنامه درسی زیست محیطی 147
سؤالات مطرح شده در زمینه برنامه درسي مبتنی بر افزایش سواد زیست 148
منابع و مآخذ 163

 

 

تاریخچه برنامه ریزی درسی در ایران

دوره عملگرایی: اقدام به برنامه ریزی درسی بدون دراختیار داشتن دانش موردنیاز ازسال 1290 تا 1340 تنظیم و تصویب قانون اساسی معارف درسال 1290 آغاز تمرکزگرایی در نظام آموزشی وشروع برنامه ریزی درسی متمرکز (ملی) درایران است.

ماده دوم این قانون به مو ضوع تولیدبرنامه در سی توجه دارد که می گوید: پروگرام مدارس ومکاتب ازطرف وزارت معارف معین می گردد.

ماده شانزدهم که متوجه برنامه درسی است می گوید: هریک از مکاتب و مدارس پروگرام مخصوص قانونی خواهند داشت و وزارت معارف مسؤل اجرای آن پروگرام هاست.

درسال 1302 رضاخان سردارسپه به ریاست دولت رسید. بنای حکومت او با تجدد، تمرکز و ملی گرایی آمیخته بود، به گونه ای که میتوان «تجدد را هدف»، «تمرکز را روش» و «ملی گرایی را ایدئولوژی یا مرام» قلمداد کرد.

میل رضاشاه به تسلط و نظارت برهمه چیز وتلاش اوبرای ایجاد یک سیستم میهن پرستی بجای ارزشهای دینی موضــوعاتی بودند که بشــدت بر نظام آموزشــی نوین تاثیر نهاد و شــکل گیری نظام متمرکز را در پی داشتند. او دراین کار دو هدف داشت:

الف) محدود کردن متولیان درجامعه سنتی ایران یعنی روحانیون

ب) القای ارزشهای خاص که در شعار «خدا، شاه و میهن» ظهور یافته بود.

او برای تحقق اهداف خود گســترش آموزش و پرورش نوین را در دستور کارخود قرار داد، مدارس سنتی را محدود کرد، سازمان پیشاهنگی راتأسیس کرد، کاهش یکسال از خدمت اجباری برای دانش آموختگان دبیرستانها، تحصیل رایگان درمدارس جدید، فارسی شدن زبان آموزش در تمام مدارس، تأسیس مدارس عشایری را در دستور کار خود قرار داد.

ر ضاخان در سال 1310 با تأسیس مدرسه سپهسالار، سعی کرد مراکز رقیب برای حوزه های علمیه سنتی پدیدآورد ودرسال 1313 برنامه درسی برای مدارس علمیه معرفی کرد.

درسال 1334 تلاش حکومت برای تصرف حوزه قدرت معلم دراقدام به برنامه ریزی درسی را میتوان در سه مرحله تعریف کرد:

 

 

الف-تولید برنامه درسی توسط معلم (مجری)

ب-تولید برنامه درسی بامشارکت معلم (تعامل برنامه ریز- مجری) ازسال 1306 تا 1345 ادامه داشت، این دوره را دوره آشفته می نامند زیرا اصول تعلیم وتربیت رعایت نمی شد، عدم پیوستگی بین کتب درسال 1335 مهمترین کتابی که منتشرشد کتاب اصول آموزش وپرورش مهدی هوشیار است که باتأثیرپذیری از اسپنسرو دیویی تألیف گردیده است.

ج-تولیدبرنامه درسی بدون معلم (توسطبرنامه ریز) ازسال 1346 تا 1357 کتابهای درسی یکدست وارد بازار می شد.

دوره تکوین هویت علمی: ایجاد نظام برنامه ریزی درسی وانتقال دانش ازسال 1300 تا 1365 محمدرضاپهلوی درسال 1341 لایحه ایجاد سپاه دانش را برای بیسوادی طرح کرد.

درسال 1346 سازمان کتابهای درسی با هدف تأمین کتابهای موردنیاز دبستانها و دبیرستانهای کشور تأسیس شد.

اولین دوره کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی در سال 1365 برای تربیت جمعی از اعضای شرح کتب برنامه ریزی درسی راه اندازی شد.

ترجمه وتألیف و انتشار کتاب درحوزه برنامه ریزی درسی برای نخستین بار در این دوره آغاز شده است که بشرح ذیل می باشد:

– دکترشریعتمداری درسال 1340 “جامعه وتعلیم وتربیت مبانی تربیت جدید” در دانشگاه شیراز منتشرکرد وشامل سه موضوع اساسی برنامه ریزی درسی یعنی هدفهای تربیتی، مواد درسی، سازماندهی مواد درسی و تغییر برنامه تربیتی است.

– نخستین کتاب برنامه ریزی در سی با اصول علمی برنامه های تحصیلی وتربیتی مسعود رضوی در سال 1340 منتشر شد که برا ساس مباحث دکتر کلارک و با الهام ازکتاب مبانی برنامه ریزی در سیا ست انلی، شورز و اسمیت تنظیم گردیده است.

– کتاب اصول اساسی برنامه ریزی درسی وآموزشی رالف تایلردرسال 1351 ابراهیم کظیمی ترجمه و مرکز تحقیقات وبرنامه ریزی درسی آموزش وپرورش آنرا منتشرکرد.

– انتشار کتاب برنامه ریزی درسی درمدارس تألیف الف لوی، ترجمه دکترفریده مشایخ درسال 1362

– کتاب راهنمای عملی بر نا مه ریزی درسی تالیف ادری، هاروارد ونیکلس، ترجمه داریوش دهقانین درسال 1363

دوره تحکیم پایه های هویتی: تربیت متخصص وتوسعه خدمات علمی ازسال 1365 تا 1385

تربیت نیروی انسانی درحوزه برنامه درسی بادرخواست سازمان پژوهش آموزش وپرورش آغاز ومنجربه آن شد که دانشگاه تربیت معلم درسالهای 65 و 66 اقدام به جذب دانشجودرکارشناسی ارشد کند و پس از کسب اخذ مدرک به آموزش وپرورش بازگردند و به تولید برنامه درسی بپردازند. این شیوه را آموزش وپرورش درسال 67 طی تفاهم نامه ای با دانشگاه علامه طباطبایی آغازکرد.

درسال 1369 شورایی بنام شورای تحقیقات آموزشی ایجاد شدکه هدفش توسعه تحقیقات آموزشی در استانها بود.

تأسیس مؤسسه پژوهشی برنامه ریزی درسی و نوآوریهای آموزشی درسال 1379 که متولی امر برنامه ریزی درسی درنظام متمرکز ایران ووابسته به وزارت آموزش وپرورش محسوب می گردد. البته شکل گیری اولیه آن مربوط به دوره دوم پهلوی میشود. وپس ازانقلاب درقالب دو پژوهشکده برنامه ریزی درسی ونوآوریهای آموزشی فعال است. این مؤسسه ازحیث برگزاری نشستهای علمی، انتشار نشریه علمی-پژوهشی، برگزاری همایش وانجام دادن تحقیقات نقش حایز توجه ای درشکل گیری جریانهای برنامه ریزی درسی را دارد.

تأسیس انجمن علمی برنامه ریزی در سی که توانست زمینه مشارکتی برنامه ریزان درسی اجتماعی را افزایش دهد. اولین مجمع عمومی خود را در سال 18/4/1379 برگزارنمود. در این نشست دکترحسن ملکی، دکترقورچیان، دکترموسی پور، دکترمیرلوحی بعنوان اولین اعضاء هیئت مدیره انتخاب گردیدند. این انجمن که ازسال 1384 با نام انجمن مطالعات برنامه درسی به کار خود ادامه داد، یکی ازانجمنهای فعال در سطح کشور است؛ که ازسـال 1386 به عضویت رسمی انجمن بین المللی برنامه درسی (IAACS) درآمــد. در حال حاضراعضاء هیـئت مدیره این انجمن دکترمهرمحمدی، دکترمحمدعطاران، دکترکوروش فتحی واجارگاه، دکترمیرزابیگی وخانم دکترعارفی مسؤلیت اداره آنرا برعهده دارند.

عمده ترین فعالیتهای انجمن مطالعات برنامه درسی

الف- انتشار مجله مطالعات برنامه درسی که بصورت فصلنامه است.

ب- برگزاری همایشعای علمی که سالانه به یکی از مباحث برنامه درسی می پردازند.

ج- برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت

دوره نقش آفرینی: تولید دانش ازسال 1385 به بعد

در ایران زمینه هایی برای فراتر رفتن از انتقال دانش به تولید دانش فراهم شده ا ست که شواهد ذیل آن را بیان میدارد:

-تربیت برنامه ریزدرسی که ناگزیر درتعامل بانیازهای اجتماعی آشکار به تعیین هویت رشته ای اقدام کنند.

-قوت گرفتن نظریه ها که جنبه فرهنگی علوم رامورد تاکید قرار می دهند.

– شرایط تعاملات جهانی در عر صه روابط سیا سی-فرهنگی وارز شهای مورد عنایت درنظامهای آموزش وپرورش کشورهای پیشرفته.

-ایجاد مراکزتحقیقاتی، تدارک منابع علمی کتابخانه ها، فعالیتهای گسترده انجمن مطالعات برنامه درسی.

-تلاشهای نهادهای ذیربط برای شناسایی ومعرفی سازمان یافته مسایل مرتبط باحوزه برنامه ریزی درسی.

-اعتماد به نفس برنامه ریزان درس ی ایران به حدی رس یده اس ت که بتوانند برای فعالیتهای بزرگ آمادگی داشته باشند.

-تقاضای اجتماعی بهمراه اعتماد عمومی به برنامه ریزی درسی بطور گسترده ای رو به افزایش است.

به این ترتیب پیش بینی میشود که طی سالهای آینده آرزوی تولید دانش برنامه ریزی درسی درایران جامه عمل بپوشـد و ظهورعینی یابد. دراینصورت مسیر نیاز به مشــارکت گســترده و خیرخواهانه تمامی دانش آموختگان احساس میشود. درآن زمان برنامه ریزان درسی عملیاتی تر و واقع بینانه تر عمل خواهندکردو اعتمادبه برنامه ریزان درسی در حکم متخصص در تمام علوم، گسترده تر خواهد شد تا آنها بتوانندطراحی، تدوین، اعتباربخشی، اجرا و ارزشیابی را از مشاور به رهبر تغییردهند.

درتکوین مفهوم و گسترش قلمرو برنامه ریزی درسی درایران سه گروه نقش بارزی را ایفا کرده اند:

گروه اول: کسانی هستندکه درشکل گیری برنامه ریزی درسی نقش اساسی ایفاکردند، شادروانان دکترسیاسی، محمد باقرهوشیار، عیسـی صدیق «باتأثر از رویکرد رایج درغرب به تدوین تاریخ فرهنگ وتعلیم وتربیت ایران همت گذاشته است» و یحیی دولت آبادی.

گروه دوم: کسانیکه به کار تولید آثارعلمی-تخصص و تأسیس این رشته اقدام کردند. این گروه را میتوان معلمان برنامه ریزی در سی نامید. شادروان محمد کاردان، علی شریعتمداری «متاثر از تحصیلاتی که درآمریکا داشته واندیشه هاوتفکرات دیویی واسمیت»، مرتضــی خلخالی، پرویزشهریاری، شادروان علی نقی اسراری، مسعود رضوی، ابراهیم کظیمی، محمود مهرمحمدی «درانجام مطالعات برنامه درسی بصورت تخصص اقدام نموده اند و مطالعاتشان رابه حوزه تخصصی دربرنامه درسی اختصاص داده اند.»، نادرقلی قورچیان، خسرو باقری، علیرضا کیامنش، عزت اله نادری، فریده مشایخ «باتوجه به فعالیتهایی که با یونسکو داشـته اسـت.»، دکترفتحی «درابتدابه مطالعات ارزیابی واندازه گیری دربرنامه درسـی گرایش داشـت واخیراً مجموع فعالیتهای علمی وپژوهشی خودرادرمطالعات آموزش عالی تمرکز بخش یده اند»، دکترموسی پور«به مباحث تاریخ برنامه در سی درایران وجهان گرایش دا شته اند» دکترعلم الهدی «رویکردهای فلسفی دربرنامه درسی رامورد توجه قرار داده اند».

گروه سوم: کسانیکه تربیت شدگان خاص دوره های آموز شی منتهی به مدرک ر شته برنامه ریزی در سی محسوب می شوند، این گروه را میتوان با نام دانش آموختگان برنامه ریزی درسی معرفی کرد. سیدکاظم اکرمی، رضامحمودی، دکترحسن ملکی «مباحث فلسفه برنامه درسی و بومی سازی را مطرح می نمایند.» و دانش آموختگان تربیت معلم.

 فعالیت های فنی برنامه ریزی درسی

مجموعه ای از فعالیت های سه گانه، طراحی برنامه ی درسی، ساخت برنامه ی درسی و تدوین برنامه ی درسی می باشد.

الف- تدوین برنامه ی درسی: تدوین برنامه ی درسی به فرایند نظم و ترتیب و تعیین توالی و تقدم و تأخرعناصر برنامه ی درسی اشاره دارد. در این زمینه سؤلاتی نظیر این که چه کسی باید در برنامه ریزی درسی مشارکت کند (معلم، دانش آموز و…)، از چه روش هایی باید برای ساخت برنامه ی درسی استفاده نمود و… مطرح می شود.

ب- طراحی برنامه ی درسی: به فرایند مشخص کردن عناصر برنامه ی درسی و گنجاندن آن ها در برنامه اشاره می کند. عناصری که می توانند در برنامه ی درسی گنجانده شود عبارتند از: اهداف و مقاصد، محتوا یا موضوعات درسی، فعالیت ها و تجربیات یادگیری، روش تدریس، اجرا و ارزشیابی. علاوه بر این در طرح برنامه ی درسی درباره ی سازماندهی و الگوی مناسب آن برای برنامه ی درسی بحث می شود.

ج- ساخت برنامه ی درسی: فرایند ساخت برنامه ی درسی ناظر است بر فرایند تعیین ماهیت مؤلفه ها و عناصر برنامه ی درسی، به عبارت دیگر تصمیم گیری درباره ی ایجاد و تکوین عناصر برنامه ی درسی را ساخت برنامه ی درسی می نامیم.

تغییر برنامه­ی درسی

اگر برنامه ی درسی را مشتمل بر مسائلی نظیر فلسفه ی تعلیم و تربیت، ارزش ها، اهداف، ساختارهای سازمانی، تجارب یادگیرندگان، نتایج یادگیری و نحوه ی ارزشیابی آن ها بدانیم، می توانیم تغییر برنامه ی درسی را به عنوان هر گونه تغییری که در جنبه های فوق الذکر به وجود می آید تعریف نمائیم.

الف) مفهوم شناسی تغییر: یکی از مسائل مهم در بحث تغییر برنامه ی درسی، مفاهیم گوناگونی است که توسط صاحبنظران و متخصصان بکار برده می شود. مفاهیمی نظیر تغییر، بهبود، نوآوری، اصلاح و جنبش از مهم ترین مفاهیمی هستند که غالبا” به طور مترادف به کار برده می شوند اما هر کدام از آن ها دارای معنای متفاوتی می باشند.

بهبود از نظرهیلدا: بهبود برنامه ی درسی به معنای تغییر جنبه های مشخصی از برنامه بدون تغییر دادن فرضیات بنیادی و نحوه ی سازماندهی برنامه است.

تغییر برنامه ی درسی: مفهوم بسیار کلی است که به هر تغییری که در آموزش یا محیط آموزشی به وجود آید، اشاره می کند.

نو آوری: اگر چه مفهوم تغییر برنامه ی درسی برای تغییرات ویژه و خاص نیز به کار می رود اما تغییرات ویژه را اغلب نو آوری می گویند، نو آوری ها دارای مرزهای دقیق و نشانه های خاص هستند؛ به عبارت دیگر نو آوری به آن نوع تغییر برنامه ی درسی اطلاق می شود که بدیع و بی سابقه باشد.

اصلاح: اصلاح نیز ناظر بر آن نوع تغییران ویژه ای است که به طور بنیادی د ربرنامه ی درسی به وجود آید. اصلاحات معمولا ” از سیستم سیاسی آغاز می شوند؛ بنابراین اصلاحات تغییرات زیر بنایی ولی محدود وخاص هستند.

جنبش برنامه ی درسی: این مفهوم بیشتر دارای یک معنای تاریخی است و برای مشخص کردن دوران های تغییر از طریق ویژگی های مشترک آن ها به کار می رود؛ مانند جنبش کودک محور در برنامه ی درسی و تغییراتی که براسا س آن در برنامه ریزی درسی ایجاد شده است.

ب) مراحل تغییر

1- برنامه ریزی برای تغییر: این مرحله عمدتا” ناظر بر ایجاد زمینه و آماده سازی محیط برای تغییر و تهیه و تدوین برنامه ی تغییر است. بر اساس فعالیت های انجام شده در این مرحله، برنامه ی تفصیلی و جزء به جزءتغییر آماده می شود.

2- استفاده یا کاربست تغییر: در این مرحله تلاش بر استفاده مؤثر از تغییرات مطلوب است. به عبارت روشن تر برنامه ی تفصیلی تهیه شده برای تغییر در این مرحله به اجرا گذاشته می شود.

3- ارزشیابی از تغییر: در این مرحله از تغییر ارزشیابی به عمل می آیند و نتایج به دست آمده از ارزشیابی، دو سیکل بعدی تغییر مورد استفاده قرار می گیرد.

ارزشیابی برنامه ی درسی

به طور کلی ارزشیابی در ارتباط با برنامه ی درسی در چهار مرحله یا وضعیت صورت می پذیرد.

1- ارزشیابی قبل از برنامه ریزی یا نیازسنجی: این ارزشیابی عمدتا” برای سنجش محورهای اساسی برنامه ی درسی صورت می پذیرد و ناظر بر تعیین اهداف و مقاصد برنامه ی درسی از منابع مربوطه است.

2-ارزشیابی تکوینی یا ارزشیابی در زمان طراحی، تدوین و ساخت برنامه ی درسی: بخش های مختلف برنامه ی مورد بررسی و اشکالات و عدم تناسب احتمالی برنامه با محیط یادگیری و یادگیرندگان رفع می گردد.

3-ارزشیابی پایانی: اثر بخشی برنامه و میزان شکاف بین تأثیر پیش بینی شده و با آن چه که عملا ” اتفاق اقتاده تصمیم گیری می شود و بر اساس آن در سیکل های بعدی برنامه ریزی، اصطلاحات لازم اعمال می گردد.

4-ارزشیابی پیگیری: اثرات برنامه ی درسی در یک مقطع خاص بر نحوه ی فعالیت و توانایی یادگیرنده د ر برنامه های درسی مقاطع بعدی مورد بررسی قرار می گیرد (فتحی و اجارگاه، 1389).