کتاب پیشرفت ‏تحصیلی ‏بر ‏اساس ‏خلاقیت ‏و ‏تفکر ‏انتقادی ‏در ‏دانشجویان

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 13
تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها 16
فصـل دوم 19
ادبیات و پیشینه پژوهشی 19
انگیزش موفقیت تحصیلی 20
مفهوم انگیزش تحصیلی 20
اشکال انگیزش 21
عوامل موثر بر انگیزش موفقیت تحصیلی 24
انواع سبک‌های اسنادی انگیزشی 26
تاثیر چشم انداز زمان بر انگیزش 27
خود تنظیمی و انگیزش پیشرفت 28
پیامدهای ناشی از عدم انگیزش موفقیت تحصیلی 29
نظریه‌های مرتبط با انگیزش موفقیت تحصیلی 29
خلاقیت 31
مفهوم خلاقیت 31
مولفه خلاقیت 32
گونه‌های خلاقیت 32
خلاقیت و نوآوری 34
موانع و عوامل رشد خلاقیت 34
تاثیر برنامه‌های آموزشی بر رشد خلاقیت 35
تاثیر جو آموزشی بر خلاقیت 35
دیدگاه‌های مرتبط با خلاقیت 36
تفکر انتقادی 40
تعریف تفکر 40
نقش پرسش‌ها در فرایند تفکر و یادگیری 40
انواع تفکر 41
مفهوم تفکر‌انتقادی 42
سطوح تفکر انتقادی 43
اهمیت تفکر‌انتقادی 43
عوامل بسترساز تفکر‌انتقادی 45
مهارت تفکر انتقادی 45
جایگاه تفکر انتقادی در آموزش عالی 46
تفکر انتقادی پلی بین نظریه و عمل 47
نظریه‌های گرایش به تفکر‌انتقادی 48
هرمونتیک انتقادی 50
هوش موفق 51
مفهوم هوش 51
مفهوم هوش موفق 51
عناصر هوش موفق 53
مدل‌های زیست شناختی: هوش با عنوان یک پدیده فیزیولوژیک 55
شواهد الکتروفیزیولوژیک 55
خرده نظریه تجربه‌ای در ارتباط با هوش موفق 56
نظریه بافتی در ارتباط با هوش موفق 56
نظریه یادگیری در ارتباط با هوش موفق 57
جمع‌بندی 59
پیشینه 61
فصـل سوم 69
روش تحقیق 69
روش پژوهش 71
جامعه آماری 71
حجم نمونه و روش نمونه‌گیری 71
ملاک‌های تحقیق 71
ابزار اندازگیری پژوهش 72
تجزیه تحلیل داده‌ها 75
فصـل چهارم 77
تجزبه‌ و تحلیل داده ها 77
شاخص‌های جمعیت شناختی پژوهش حاضر 79
پیش فرضهای پژوهش 80
یافتههای توصیفی 83
آزمون مدل نظری پژوهش 84
اثرات میانجی بر اساس آزمون بوت استراپ 86
برازش مدل آزمون شده پژوهش 86
فصـل پنجم 89
تبیین فرضیه‌ 91
منـابع و مآخـذ 95
منابع فارسی 96
منابع غیر فارسی 104

مفهوم انگیزش تحصیلی

برخی از روانشناسان انگیزه را شامل فرایند هایی مانند: نیاز، شناخت، هیجان و رویدادهای بیرونی تعریف کرده که به رفتار جهت می‌دهند (ریو^[1]، ۲۰۰۴). بین انگیزش، علاقه و تعهد به محیط آموزشی رابطه نیرومند متقابلی وجود دارد (شکولاکو^[2]، ۲۰۱۳). انگیزه شاخص مهمی در عملکرد وضعیت تحصیلی فراگیرندگان و عاملی موثر در پیشرفت یا ترک تحصیل تلقی می‌شود. طبق تحقیقات دریافتیم بین انگیزه، نیاز به موفقیت و عملکردی موثر در کار (تحصیل و شغل) رابطه وجود دارد (آقاجری، حسین زاده، مهدوی، هشترودی‌زاده، وحیدی، ۱۳۹۴).

انگیزش تحصیلی به فرآیند درونی گفته می‌شود که فعالیت‌ها را تحریک کرده و ما را به سمت دستاوردهای تحصیلی می‌کشاند. به عبارتی انگیزش تحصیلی فرایندی درونی است که موجب برانگیختگی و حفظ فعالیت‌های گوناگون برای دستیابی به اهداف ویژه می‌باشد. انگیزش تحصیلی عملکرد تحصیلی را مورد تاثیر قرار می‌دهد (کلارک^[3]، ۲۰۱۰).

رشد و بالندگی هر جامعه‌ای به نظام آموزشی آن جامعه وابسته است و به همین دلیل همه ساله کشورها مبالغ قابل توجهی از درآمد ملی خود را صرف آموزش و پرورش می‌کنند و طبیعی است که بعضی از عوامل وجود دارند که موجب به هدر رفتن بخشی از این سرمایه‌گذاری‌ها می‌شود. تحقیقاتی که در زمینه در بررسی علل این مشکل انجام شده نشان داد که برای شناخت این مشکل علاوه بر عوامل آموزشی، مدیریتی و ساختاری، باید به بعد روانی و اجتماعی دانش‌آموزان را مورد توجه قرار داد. چراکه نیازها، انگیزه‌ها، نگرش‌ها، تمایلات و استعدادهای خاص دانش‌آموزان بعد روانی آن‌ها را آشکار می‌سازد که نقش مهمی در مطالعه آسیب‌شناسی نظام آموزشی دارد (افشین و محمودیان، 1396).

‌‌‌ حالت‌های ارگانیزم درونی که وظیفه‌ی هدایت رفتار فرد به سوی اهداف مشخص را دارد انگیزش می‌نامند. انگیزش به عنوان نیروی محرک فعالیت‌های انسان و عامل جهت دهنده و فعال‌ساز آن‌ها تعریف می‌شود. اصطلاح انگیزه معمولا مترادف با انگیزش به کار می‌رود. با این حال‌ می‌توان انگیزش را عامل کلی تولید رفتار و انگیزه را یک حالت اختصاصی رفتار نامید؛ مثلا هنگامی که دنبال چرایی رفتار خاص از یک فرد هستیم در حقیقت به دنبال انگیزه وی می‌باشیم (سیف، 1398).‌‌

منظور از انگیزش تحصیلی، رفتارهایی است که یادگیری و پیشرفت،‌ تمایل و پافشاری بر انجام تکالیف و فعالبته‌ها، سخت‌کوشی، تلاش برای یادگیری بیشتر را به همره دارد. انگیزش قلب یادگیری است و یادگیری هدف آموزش است (بیابانگرد،‌‌ 1390). انگیزش فرایندی پویا برای برانگیختن و جهت دادن به رفتار دانش‌آموزان و یا دانشجویان است. مفهوم انگیزش در مکاتب مختلف به صورت مفاهیم و سازه‌های از قبیل غریزه، نیاز، تلاش و انتظار یاد می‌شود. انگیزش عاملی‌ برای به حرکت به سوی رفتاری معین است که منجر به یادگیری و پیشرفت‌ می‌شود (مقیمیان و کریمی، 1390).

انگیزش نیروی اشتها آور درونی است که در برگیرنده مجموع عوامل هشیار و ناهشیار فعالیت روانی‌ برای شکل‌دهی به رفتار است (تروسا و ویروا^[4]، 2020). انگیزش حالت روانی است که رفتار را به سمت یک مقصد معین سوق‌ می‌دهد و انگیزش تحصیلی عاملی برای حرکت به سوی مسر مشخص برای موفقیت و پیشرفت تحصیلی است (کاتز، الیوت و نوو^[5]، 2013).

اشکال انگیزش

انگیزش اشکال گوناگونی دارد که عبارتند از: انگیزش درونی(فرد را به شکل درونی انجام وظایف سوق می‌دهد و فرد بدون در نظر گرفتن تقویت و پاداش‌های بیرونی تکالیف را ارزشمند می‌داند)، انگیزش بیرونی(فرد را به سمت تقویت و پاداش بیرونی می‌کشاند)، بی انگیزشی فرد را در حالتی قرار می‌دهد که فقدان قصد و هدف و اراده را برای انجام دادن وظایف تکالیف در برمی‌گیرد و دارای چند زیر مولفه می‌باشد (لی، مک اینرنی، لیم، اورتیگا^[6]، ۲۰۱۰). انگیزش درونی خصوصا از نوع درونی آن به پیشرفت تحصیلی ختم می‌شود (بیکر^[7]، ۲۰۰۳، تایلور، جونگرت، مگو، شاتکه، ددیک و همکاران^[8]، ۲۰۱۴). انگیزش درونی از همان نیاز روانشناختی کنجکاوی، رضایت خودانگیخته که ناشی از یک رفتار یا فعالیت می‌باشد نشات می‌گیرد. در حالی که انگیزش بیرونی مشوق‌ها و پیامدهای محیطی می‌باشند (رایان و دیسی^[9]، ۲۰۱۴). فردی که با محرک بیرونی انگیخته می‌شود به جای پرداختن فعالیت که در آن خوشنویسی را به شکل فطری و عمیق تجربه بکند فقط به پیامد مطلوب فعالیت توجه می‌کنند (ریو، ۱۳۹۴). انگیزش درونی و بیرونی در انتهای دو  پیوستاری می‌باشند  پایین انگیزش درونی با مقدار بالای انگیزش بیرونی همراه می‌باشد اما بین این دو انگیزش به خودی خود هیچ ارتباطی وجود ندارد (لپر، کارپوس، لاینگر و همکاران^[10] ، ۲۰۰۵). انگیزش تحصیلی جزء آن دسته از عوامل است که پیشرفت و عملکرد تحصیلی را تحت تاثیر شدید خود قرار می‌دهد (مک‌کوچ، سیگل^[11]، ۲۰۰۳).

انگیزش درونی نشان دهنده این است که محیط بر شدت و ضعف این متغیر تأثیر بسزایی می‌گذارد. به عنوان مثال والدین مدرسه و جامعه بسترهای مهم و اساسی در شکل‌گیری این گرایش به حساب می‌آید (پوینتز^[12]، ۲۰۰۳). بررسی عوامل موثر در میزان انگیزش دانش‌آموزان و راهبردهای آن کمک می‌کند نگرانی‌ها در این حوزه آموزشی کاهش یابد (لوی، کمبل^[13]، ۲۰۰۸). عوامل برانگیختگی دانش‌آموزان در این حیطه بسیار گسترده می‌باشد (پینتریچ^[14]، ۲۰۰۸).

پژوهشگران معتقدند والدین در نقش اولین عامل مهم اجتماعی کردن کودکان نقش اساسی و پررنگی در ارضاء نیازهای روانی آنها دارند و قادرند سازه انگیزش تحصیلی را تسهیل کنند. در نتایج سایر پژوهش‌ها دریافتیم مشارکت والدین در فرایند آموزش به فرزندان فرصت کافی را برای موفقیت ایجاد می‌کند. به میزان قابل توجهی با انگیزش کودکان برای یادگیری، توجه، پایداری، وظیفه مهارت‌های پذیرش واژگان و مشکلات رفتاری کم ارتباط دارد (فنتوزو، مک وین، پری، چایلدز ^[15]، ۲۰۰۴).

همانطور که اشاره شد براساس نیازها حالت‌های انگیزشی در فرد شکل می‌گیرد که البته همیشه هشیارانه نیستند و یک عامل درونی مسبب آن‌ها نیست و محیط پیرامول عامل شکل‌گیری آنان می‌شود و فرآیندهایی که رفتار را نیرومند و هدایت می‌کند از نیروهای درون فرد و محیط ناشی می‌شوند. انگیزه نیز فرآیندی درونی است که رفتار را نیرومند و هدایت می‌کند بنابراین انگیزه اصطلاحی کلی برای مشخص کردن زمینه مشترک بین عامل نیاز، شناخت‌ و هیجان‌ها است. در مورد دانشجویان انگیزه پیشرفت تحصیلی از اهمیت خاصی برخوردار است. با این انگیزه افراد تحرک لازم را برای به پایان رساندن موفقیت‌آمیز تحصیل، رسیدن به هدف یا دستیابی به درجه معینی از شایستگی در کار خود را دنبال می‌کنند تا بالاخره بتوانند موفقیت لازم را در امر یادگیری و تحصیل را کسب نمایند (نوحی، حسینی، رخساری‌زاده، 1391).

انگیزه پیشرفت با نیاز به تسلط بر تکالیف بهتر از دیگران عمل و پیروی کردن از معیارهای بالای برتری ارتباط دارد بنابراین داشتن انگیزه پیشرفت بالا موجب می‌شود فرد از حداکثر توان خود برای رسیدن به هدف استفاده کند و به دنبال آن به سطح بالایی از خودکارآمدی دست یابد. به نظر مي‌رسد پیشرفت تحصیلي متغیر چند بعدي باشد که از عوامل زيادي تاثیر مي‌گیرد (دادوويدتس، لی و چانگ^[16]، 2013).

انگیزش درونی: گرایش فطری برای پرداختن به تمایلات و نیازهای فردی و به کار بردن استعداد وتوانایی‌ها برای انجام امور مختلف، دنبال کردن چالش‌های مفید و مسلط شدن بر آن‌ها است. یک نیروی خود انگیخته که براساس نیازهای روان‌شناختی و کنجکاوی، تلاش‌های فطری برای رشد حاصل می‌شود (ریو^[17]، ترجمه سیدمحمدی، 1398) وقتی افراد به صورت درونی، انگیزه انجام کاری را پیدا می‌کنند، میل و علاقه شخصی برای انجام فعالیت خاص و رسیدن به لذت رفتاری را بروز می‌دهد. این رفتار خودانگیخته به دلیل نیازهای روان‌شناختی درون خود فرد شکل می‌گیرد (رحمانی، صالحی، آذرشین و بخشی‌نیا، 1390).

انگیزش بیرونی: شکل‌گیری آن توسط مشوق‌ها و پیامدهای محیطی مانند غذا یا پول است. انگیزش بیرونی به جای پرداختن یه یک فعالیت منجر به خشنودی فطری در پی پیامدهای ناشی از خود آن فعالیت است (رهنمود، 1394). انگیزش بیرونی از انگیزش پاداش نشات می‌گیرد. رفتارهایی که به صورت درونی و بیرونی با انگیزه شده‌اند، شبیه به هم هستند. همان‌طور که فرد با انگیزه درونی کتاب می‌خواند، نقاشی می‌کند به مدرسه یا محیط کار می‌رود، فرد با انگیزه بیرونی هم همین کارها را می‌کند (ریو، ترجمه سید محمدی، 1398).

عوامل موثر بر انگیزش موفقیت تحصیلی

عوامل موثر بر انگیزش موفقیت تحصیلی در دو طبقه کلی تفسیم‌بندی می‌شود: عوامل فردی (نگرش و خودچنداره) و دیگری عوامل محیطی (خانواده، مدرسه، دانشگاه و محیط اجتماعی)(وات^[18]، 2006).

نگرش تحصیلی: یک خصوصیت فردی اثرگذار بر انگیزش موفقیت تحصیلی است. نگرش نشات گرفته از عناصر ارزشی و عاطفی افراد است، یک عنصر شناختی، احساسی که در صورت تمایل به عمل، موجب شکل‌‌گیری رفتار می‌شود. داشتن نگرش تحصیلی، انگیزه‌ای برای مدرسه رفتن و ادامه تحصیل است. این نکته رو باید در نظر گرفت که نگرش به مدرسه در فرایند تحصیل و به آرامی شکل می‌گیرد بر نحوه عملکرد و پیشرفت تحصیلی اثرگذار است. نگرش هم می‌تواند مثبت و هم منفی باشد یه عنوان مثال دانش‌آموزی که مدرسه را مکان مناسبی و خوشایند می‌داند در مقابل دانش‌آموزی که مدرسه را خسته‌کننده و ناخوشایند می‌داند. در واقع، نوع نگرش کل فرایندهای مدرسه مانند کلاس درس، معلمان، دانش‌آموزان، کلیه فعالیتها، تکالیف و علاقه‌مندی به یادگیری را تحت تاثیر قرار می‌دهد (اریپاتمنیل^[19]، 2011).

 خودپنداره تحصیلی: به عنوان یک تمایل روانشناختی در طول زمان در فرد شکل می‌گیرد و از اعتقادات و باورهای پیچیده و پویایی تشکیل شده است که در طول دوره تحصیل به وجود می‌آید و باعث‌ بوجود آمدن دیدگاهی پایدار و جامع از توانمندی‌ها و شایستگی‌ها در زمینه فراگیری آموزشگاهی می‌شود (لیس^[20]، 2020). مفهوم دیگری به عنوان خودپنداره غیرتحصیلی وجود دارد که که نشان دهنده کیفیت روابط دانش‌آموز با والدین می‌باشد که نشان دهنده میزان رضایت فرزندان از زندگی در کنار والدینشان است (کاواناق^[21]، 2020). هرچند بسیاری از پژوهشگران معتقدند نوجوانی یک دوره پرتشویش و ناآرام است، اما نوجوانانی که رابطه گرم و صمیمانه‌ای را در خانواده دارند، این روابط مثبت نقش سازنده‌ای بر فرایندهای آموزشی داشته و انگیزش تحصیلی آنان را بهبود می‌بخشد (فان و والترز^[22]، 2014).

پژوهش‌ها نشان داده است خودپنداره تحصیلی رابطه تنگاتنگ و نزدیکی با انگیزش تحصیلی دارد. دانش‌آموزانی که خود پنداره تحصیلی بالایی دارند، در مقیاس انگیزش تحصیلی درونی نمره بالا را کسب کردند (محشونی، رضایی و محمدزاده، 1396).

ساختار حاکم بر خانواده و فرد: خانواده جایی است که فرد در آن رشد می‌کند. خانواده‌هایی که انتظارات بالا و آرزوهای بلندپروازانه‌ای برای فرزندان خود در نظر می‌گیرند و انتظارات تحصیلی بالایی را برای آنان متصور می‌شوند، می‌توانند بر عملکرد تحصیلی آنان تأثیر مثبت داشته باشند. دانش‌آموزانی که انتظارات تحصیلی والدین خود را پایین ارزیابی می‌کنند نسبت به تحصیل علاقه کمتری نشان می‌دهند (وسچین، الس‌ساندری و مارسیکانو^[23]، 2014). از نظر والدین مهمترین شاخص برای تربیت این است که فرزند آن‌ها بتواند در آینده گلیم خود را از آب بیرون بکشد و از پس وظایفی که به آن‌ها محوّل می‌گردد بخوبی برآیند (مروت، فرحبخش و بجستانی، 1391). برای موفقیت تحصیلی نیاز به انگیزش تحصیلی است. ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان، اﻧﮕﯿﺰه ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ را ﺗﻤﺎﯾﻞ ﻓﺮد ﺑﻪ ﺗﻼش ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﯾﺎ اﺣﺴﺎس ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪن در اﻧﺠﺎم دادن وﻇﺎﯾﻒ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ (آچاربا و جوشی^[24]، 2009).

در واقع والدین تأثیر آشکار و پایداری بر انگیزش تحصیلی فرزندان دارند. خانواده‌های دارای ساختار و سازماندهی مناسب که در آنها پذیرش فرزندان، استقلال آموزی و انتظار موفقیت وجود دارد، انگیزش تحصیلی فرزندان بالا است و از موفقیت تحصیلی مطلوبی برخوردارند (کاوسیان، فراهانی، کدیور، هومن، شهرآرای و فرزاد، 1386).

محل تحصیل: علاوه بر خانواده محل تحصیل (دانشگاه یا مدرسه) نیز نقش مهمی در ایجاد و پرورش انگیزش‌تحصیلی دارد. همچنین نوع رابطه معلم با دانش‌آموزان و دانشجویان در روند‌تحصیلی و یادگیری اثرگذار است (اودیر، گوتلیب و لوپه^[25]، 2016). دانش‌آموزان که معلم خود را به عنوان فردی حامی استقلال و خودمختاری خود می‌دانند و رابطه گرم و دوستانه‌ای دارند انگیزه درونی پیدا کرده و احساس شایستگی می‌کنند، این امر موجب تمایل بیشتر برای انجام تکالیف درسی می‌شود (محشونی، رضایی و محمدزاده، 1396).

دانش‌آموزان وقتی احساس می‌کنند معلم حضور در کلاس را به عنوان یک تکلیف و وظیفه نمی‌دانند و تدریس کردن را به عنوان کاری داوطلبانه که با میل و رغبت درونی انجام‌ می‌شود در نظر می‌گیرند انگیزه بیشتری نسبت به تکالیف درسی پیدا‌ می‌کنند و نسبت به وظابقشان احساس مسئولیت بیشتری می‌کنند.

گروه همسالان: هم دوره‌ای‌ها و همکلاسی‌ها نیز در شکل‌گیری شخصیت افراد، نوع رفتارهای اجتماعی، ارزش‌ها و نگرش‌ها نقش دارند. دوستان و همسالان در تقویت و تضعیف انگیزش و سایر عملکردهای تحصیلی نقش مهمی را ایفا می‌کنند. همراهی و همرنگی دانش‌آموزان با همسالان خود با پیگیری اهداف تحصیلی آنها مرتبط است (کاوسیان، فراهانی، کدیور، هومن، شهرآرای، 1386).

انواع سبک‌های اسنادی انگیزشی

انگیزش از دو نوع درونی یا بیرونی می‌باشد. انگیزش درونی انجام کار به دلیل خود، کار و فرد برای یادگیری مشتاق‌تر می‌باشد در‌حالی‌که انگیزش بیرونی کار کردن به علت دریافت پاداش بیرونی می‌باشد (زارع، رضائی، مصفایی، ۱۳۹۵). انگیزش درونی و بیرونی به شکل همزمان عمل می‌کنند و پیرامون موضوعاتی که فرد به آن‌ها علاقه دارد (مورنو^[26]، ۲۰۱۰). در پژوهشی نشا‌ن ‌دادند که پیشرفت‌تحصیلی به وسیله ابعاد درگیری ‌تحصیلی، خودکارآمدی‌ تحصیلی، انگیزش تحصیلی به شکل معناداری قابل پیش بینی می‌باشد (سماوی، ابراهیمی، جاویدان، ۱۳۹۵).

سبک‌های اسنادی بر روش آموزش کمک‌خواهی، استرس و انگیزش تحصیلی را تاثیر گذارند در صورتی که بر عملکرد تحصیلی دارای نقش تعدیل کننده نمی‌باشد. انگیزش تحصیلی بر دانش‌آموزان تاثیر گذار می‌باشد و محرک‌های لازم برای به پایان رساندن تکالیف و رسیدن به یک هدف یا مقصد آموزشی و دستیابی به درجه ای از شایستگی متناسب با خود در کار را پیدا می‌کنند قادر به کسب موفقیت در خصوص یادگیری و پیشرفت تحصیلی می‌شوند. در زمینه اثر خودگویی و تاثیری که بر انگیزش تحصیلی و خودکارآمدی دارد نیز در ایران تحقیقات محدودی انجام شده است و تحقیقی که یافت شد هم که پیدا شد در زمینه کنترل خشم و کاهش ناسازگاری‌های زناشویی بوده (هاشمی نصرت آبادی و بیرامی، ۱۳۹۶).

اسکینر، مایکل و بندورا معتقد به مدیریت رفتار توسط خود فرد بودند و ریشه این مطلب را در نظریات شناختی و رفتاری بررسی می‌کردند. اسکینر اعتقاد داشت که فرد با ایجاد متغیرهای پیش‌آیند و پسایند به شکل عمدی، ‏به کنترل رفتار خویش می‌پردازد (مصطفائی و امین‌پور، ۱۳۹۴). ضمنا خودگویی که همان گفت و گوی درونی نام دارد و گاهی به صدای بلند یا آهسته انجام می‌شود، منجر به تفسیر افکار و احساسات درونی مثبت یا منفی در فرد می‌شود. نقش پر رنگی ما بین هیجانات و حوادث دارد و نوعی از تفکر است که رفتار را جهت مند می‌سازد (کولینز^[27]، ۲۰۱۲). همانطور که گفته شد انگیزش عامل تحریک کننده برای شروع، ادامه و دستیابی به هدف می‌باشد (هافمن^[28]، ۲۰۰۶). برخی از پژوهش‌ها نشان دادند با استفاده از معادلات ساختاری که انگیزش معلمان و والدین با میانجی نیازهای اساسی روانشناسی بر انگیزش‌ پیشرفت‌تحصیلی دانش‌آموزان تاثیرگذار می‌باشد (میرهاشمی مالک، ۱۳۹۷).

تاثیر چشم انداز زمان بر انگیزش

متغیر دیگری که با انگیزش‌تحصیلی مرتبط می‌باشد چشم‌انداز‌ زمان است که بعد اساسی در سازه زمانی روانی می‌باشد و پروسه شناخت تجارب بشر را در چهارچوب گذشته، حال و آینده تحت تاثیر قرار می‌دهد و اینکه آن را به عنوان دیدگاه فرد از آینده روانی گذشته، در زمان مطرح می‌کند. زمان گذشته، حال و آینده را با استفاده از روش تحلیل عوامل به پنج عامل توسعه داد که عبارتند از: گذشته‌گرای منفی، گذشته‌گرای مثبت، حال لذت‌گرا، حال جبرگرا، آینده‌گرای هدفمند. فرایند جایگاه انگیزه و چشم‌انداز آینده نیز در نظریه چشم‌انداز زمانی توسط (سیمونز ، ونستنکیسه، لنز ، لاکانته^[29] ۲۰۰۴) بررسی شد. دریافتند یک دیدگاه عمیق از زمان آینده منجر به افزایش انگیزه، یادگیری مفهومی عمیق، عملکرد بهتر و پشتکار می‌شود.

چشم‌انداز زمانی را متناسب می‌دانند که در آن نمره فرد در حیطه لذت گرا گذشته، مثبت و آینده بالا باشد و در گذشته منفی حال جبرگرا نمرات پایین داشته باشد. بنابراین می‌توان چشم‌انداز زمان را به دو دسته تقسیم کرد: زمان مناسب ( لذت‌گرا،  گذشته مثبت  و آینده) نامناسب (حال جبرگرا، گذشته منفی) قرار می‌گیرد. به همین خاطر چشم‌انداز زمان نقش انگیزشی در زندگی فرد داشته است (زیمباردو و بویت^[30] 1999). در مجموع دریافتیم بین انگیزش و چشم‌انداز آینده اشتراکات زیادی وجود دارد (پنتریچ، زیشو^[31]، ۲۰۰۷).

خود تنظیمی و انگیزش پیشرفت

در واقع خود تنظیمی تلاش‌های روانی برای کنترل وضعیت درونی فرایندها کارکردها به منظور دستیابی به اهداف دست بالا نامیده می‌شود (کول، لوکان، والکر^[32]،۲۰۱۱). یادگیرنده خود تنظیم با ویژگی هایی همانند ابتکار شخصی تسلط بر یادگیری هدف و خود اسنادی مطلوب تمایل داده می‌شود (زیرمان^[33]، ۲۰۱۵). خودتنظیمی صرفاً یک عملکرد تحصیلی نمی باشد، بلکه فرآیندی خود مدیریتی می‌باشد که یادگیرنده به وسیله آن توانایی ذهنی خودش را به مهارت‌های تحصیلی منتقل می‌کند (زیرمان، ۲۰۰۰). طبق پژوهش‌ها دریافتیم بین دانش آموزان تیزهوش و عادی در میزان انگیزش تحصیلی خودتنظیمی تحصیلی و خود ارزشمندی تفاوت وجود دارد مثلاً محمودی و شاطریان محمد (۱۳۹۶) روش‌های خود نشان دادند میانگین خود ارزشمندی در مدارس تیزهوشان بیشتر از آزادی است.

پیامدهای ناشی از عدم انگیزش موفقیت تحصیلی

در صورت نبودن انگیزه کافی در دانش‌آموزان و دانشجویان، مشکلاتی که با آن‌ها دست به گریبان هستیم، شامل:

1) هدر رفتن سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌های مصرفی در آموزش و پرورش یا وزارت علوم و آموزش عالی

2) عدم تربیت نیروی انسانی ماهر جهت واگذاری فعالیت‌های اقتصادی

3) بی توجهی به اهمیت ویژه‌ی زمان و اتلاف آن

4) افزایش آمار و احتمال افزایش جرم و فساد و بزهکاری در جامعه

5) مانع پیشرفت و توسعه متعادل و عدم پایداری در جامعه

6) تعداد افراد ترک تحصیل‌کننده افزایش پیدا می‌کند (محشونی، رضایی و محمدزاده، 1396).

نظریه‌های مرتبط با انگیزش موفقیت تحصیلی

نظریه اسناد

طبق این نظریه انگیزش هر فرد مشخص می‌کند که فرد چگونه درباره علل شکست‌ها و موفقیت‌های خودش فکر می‌کند. یک نظریه روانشناختی می‌باشد که احساس ادراک که فرد درباره علت وقایع را مورد کنکاش قرار می‌دهد (طاهری، فیاضی، ۱۳۹۰).

در واقع این نظریه درک خود فرد یا دیگران درباره علل رفتار فرد یا دیگران اشاره دارد. به عنوان مثال در حیطه تحصیل دانش آموزان پس از یک امتحان چه عامل و پدیده‌ای را در موفقیت یا شکست خود تعیین کننده و اثر بخش در نظر می‌گیرد (سیفرت^[34]، ۲۰۰۴).

نظریه خودتعیینی:

یکی از دیدگاه‌های اساسی و چند مفهومی که انگیزش موفقیت تحصیلی را به خوبی تبیین می‌کند نظریه خود‌تعیینی می‌باشد (والرند، پلتیر، بلیس، برییل، سنیکال^[35] و همکاران، ۱۹۹۲). این نظریه یک نظریه انگیزشی می‌باشد که به شکلی با قاعده به توضیح و تبیین نیازهای پویشی، انگیزشی، عاطفی و بهزیستی انسان در بافت می‌پردازد (چن، چانگ^[36]، ۲۰۱۰).

رایان و دسی این نظریه را بین کمیت، مقدار، شدت انگیزش با هم مقایسه می‌کنند. به این معنا که عوامل درونی و بیرونی بین حالت‌های مختلف انگیزشی بر اساس دلایل و اهداف خودشان تفاوت دارند (رایان و دسی^[37]، ۲۰۰۰). طبق این نظریه هر رفتار و یادگیری در انسان دارای یک تمایل بیرونی و درونی می‌باشد که توسط محیط مورد تشویق یا بی‌توجهی قرار گرفته و تقویت یا تضعیف شده. طبق تحقیقات ۲۰ سال گذشته که در چهارچوب نظریه خود‌تعیینی انجام شده دریافتیم جهت گیری انگیزشی هر فرد بر فعالیت و پیامد آن دارد و جهت گیری انگیزشی تعیین کننده فعالیت و نتیجه آن می‌باشد (دسی و رایان، ۲۰۰۰). در نهایت طبق این نظریه می‌توان گفت انواع انگیزش در یک پیوستار قرار دارد که در یک جهت پیوستار فرد دارایی خودمختاری کامل می‌باشد که به آن انگیزش‌درونی گفته می‌شود و جهت دیگر بی‌انگیزشی و فردی که در میانه پیوستار انگیزش‌بیرونی می‌نامیم (دسی، رایان، ۲۰۰۰). دریافتیم طبق نظریه خود‌تعیینی انگیزش به سه دسته درونی، بیرونی و بی‌انگیزشی تقسیم می‌شود (کاوسیان، فراهانی و همکاران، ۱۳۸۶).

نظریه اهداف پیشرفت

یکی از کامل ترین نظریه‌ها برای درک انگیزش پیشرفت در حیطه انگیزش در حوزه آموزشی و عملیاتی می‌باشد (کاپلان و فلوم^[38]، ۲۰۱۰). این نظری توسط دویک^[39](۱۹۸۶) و نیکولز^[40](۱۹۸۴) مطرح شده است. تاکید این نظریه بر جهت گیری‌های ویژه موقعیتی می‌باشد که نشان دهنده گرایش برای رشد، پیشرفت، کسب دانش یا نشان دادن صلاحیت خود در یک موقعیت خاص می‌باشد. طبق این نظریه اهداف دارای دو نوع می‌باشند: یکی اهداف اجتنابی، که راهبرد‌های‌سطحی در یادگیری مانند: مرور‌ذهنی و حفظ، کاهش‌انگیزه درونی در فرایند یادگیری، کاهش ماندگاری در تکلیف، اجتناب از کمک، استرس، نمرات کم، و رابطه مثبتی با هیجانات منفی دارند (لی، مکنارنی، لیم، اورتگا^[41] ، ۲۰۱۰). مورد دیگر اهداف رویکرد عملکرد می‌باشد، طبق نتایج و یافته‌ها دریافتیم این نتایج به اهداف مثبت و یا منفی منجر می‌شوند و هماهنگی بین نتایج وجود دارد. در مورد دانش آموزان با اهداف هیجانات مثبت و یا هیجانات منفی را تجربه کرده‌. در نهایت هیجانات مثبت شامل یادگیری راهبردی‌عمیق، خودکارآمدی بالا، نمرات خوب، تلاش زیاد و ارتقای انگیزه درونی، از جهتی هیجانات منفی شامل استرس و حسادت می‌باشند (لی^[42] و همکاران، ۲۰۱۰).