کتاب طراحی فضاهای شهری

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 15
مقدمه 15
فصـل دوم 19
مبانی نظری 19
فضا و مکان در مقیاس شهر 20
فضا 20
مکان 21
فضای عمومی 22
فضای شهری 23
فضای عمومی شهری 24
فعالیت، رفتار و محیط 25
تعریف فعالیت و رفتار 25
فعالیت و فضای شهری 25
رفتار و فضای شهری 27
رابطه‌ی بین انسان و محیط 28
قرارگاههای رفتاری 30
قابلیتهای محیطی 31
خیابان و عمومیت شهری 32
خیابان به مثابه فضای باز عمومی 32
خیابان تجاری محلی برای حضور پررنگ انسان 33
دموکراسی و شهر 34
مفهوم دموکراسی 34
شهر به عنوان بستری برای تحقق دموکراسی 36
رابطه‌ی بین دموکراسی و شهرسازی 37
رویکرد رفتارگرایی و گرایشهای شهری 38
شناخت اجمالی رویکرد رفتارگرایی و کلیات وابسته به آن 38
ریشههای اولیه و زمینه‌ی پیدایش رویکرد رفتارگرایی در فلسفه و روانشناسی 39
نقد جنبش مدرنیسم سرآغازی برای ظهور رفتارگرایی در گرایشهای شهری 41
بنمایه‌ی رویکرد رفتارگرایی در گرایشهای شهری 42
نظریات مرتبط با رویکرد رفتارگرایی در گرایشهای شهری 44
شاخصههای فضاهای شهری رفتارگرا 54
دسترسی عابر پیاده 57
تنوع فعالیتی 58
زمینهسازی برای تعاملات اجتماعی 58
کاربست مفهوم دموکراسی در طراحی شهری و استخراج معیارهای طراح 59
پیشدرآمدی بر مبانی فکری و پیشتازان اندیشه‌ی دموکراسی در فلسفه 59
مبانی و ابعاد طراحی شهری دموکراتیک 60
بعد اجتماعی؛ حق به شهر و مشارکت عمومی 61
بعد محیطی؛ کیفیتهای پاسخده 65
تثبیت معیارهای طراحی شهری دموکراتیک 70
بررسی تجارب جهانی 71
بررسی تجارب خارجی 72
بررسی تجارب داخلی 82
طراحی فضاهای شهری رفتارگرا براساس رویکرد طراحی شهری دموکراتیک 88
فصـل سوم 93
شناخت و تحلیل 93
روششناسی 94
معرفی اجمالی محدوده‌ی طرح و موقعیت استقرار 95
تدقیق و تعیین حدود سطوح سهگانه‌ی مطالعاتی 97
بررسی نحوه‌ی تعامل حدود فراگیر و بلافصل با محدوده‌ی مداخله 99
محدوده‌ی فراگیر 99
محدوده‌ی بلافصل 101
شناخت محدوده‌ی مداخله 107
تاریخچهی شکلگیری خیابان لالهزار و ماهیت آن در گذر زمان 107
شناخت محدوده‌ی مداخله بر پایه‌ی شاخصههای فضاهای شهری رفتارگرا 117
تجزیه و تحلیل محدوده‌ی مداخله به روش SWOT 136
تحلیل SWOT بخش حرکت و دسترسی 137
بخش فعالیت و کاربری زمین 137
تحلیل SWOT بخش تعاملات اجتماعی 138
فصـل چهارم 141
طرح نهایی 141
چشمانداز طراحی 142
تدوین اهداف، راهبردها و راهکارهای طراحی 142
ارائه‌ی گزینههای پیشنهادی و ایدههای مورد نظر 145
گزینه‌ی اول 146
گزینه‌ی دوم 147
گزینه‌ی سوم 149
ارزیابی گزینهها 151
طراحی محدوده‌ی مورد مداخله 155
ارائه‌ی طرحهای دوبعدی 155
ارائه‌ی طرحهای سهبعدی 165
نتیجهگیری 183
منـابع و مآخـذ 185
منابع فارسی 185
منابع غیرفارسی 191

امروزه به دلیل معضلات صنعتی و سرمایه داری شهری، بسیاری از فضاهای شهری نقش اجتماعی و انسانی خود را از دست داده اند. بدین سبب فضاهای شهری، دیگر محل بروز رفتارهای متنوع نبوده و محیطی درخور نیازهای انسانی را عرضه نمی کنند. لذا مردم دیگر انگیزه ای برای فعالیت و حضور در فضا نداشته و تنها بر اساس جبریت حاکم بر نظام شهری عمل می کنند. این در حالی است که مردم به حضور در فضای شهری و فضای شهری به حضور مردم نیاز دارد. فضاهای شهری همواره سرشار از پتانسیل های نهفته برای جذب اقشار مختلفی هستند که در پی بروز طیف گسترده ای از رفتارهای شهری می باشند. حال برای رسیدن به چارچوبی از ماهیت کلی رفتار و ارزش های انسانی مورد نیاز در فرآیند شکل گیری فضاهای شهری موفق بایستی در ادبیات رویکرد رفتارگرایی و ارزش های دموکراتیک شهری کنکاش نمود تا بتوان بر این منوال به یک روند منطقی برای طراحی فضاهای شهری رفتارگرا نایل شد. پس با شفاف سازی تعاریف و مفاهیم مربوطه، استخراج شاخصه های فضاهای شهری رفتارگرا، کاربست مفهوم دموکراسی در طراحی شهری و استخراج معیارهای طراحی در حد نیاز به عنوان رویکردی پاسخده به طراحی فضاهای شهری رفتارگرا و نیز بررسی برخی از نمونه ها و تجارب مشابه جهانی، سعی در جمع بندی چهارچوب نظری مطالعه می شود. در واقع چهارچوبی که از تطبیق و همپوشانی شاخصه‌های فضاهای شهری رفتارگرا و رویکرد طراحی شهری دموکراتیک به عمل می آید.

فضا و مکان در مقیاس شهر
فضا
در یک تعریف کلی از فضا می توان آن را به مانند مفهومی غیر کالبدی و بی شکل تصور نمود که در عین بی شکلی، شکل دهنده به روابط بین اجزاء یک عنصر می باشد. پس مشخصاً در حضور فضا است که عنصر شناسایی می شود (حبیبی، 1387: 30). بنابر تعریف مشابه دیگری، فضا به مثابه در برگیرندۀ سه بعدی بی حد و حصر اشیاء و رویدادها تلقی می شود که ارتباط نزدیکی با مکان دارد؛ از این قبیل در دیدگاه فلسفی، ارسطو فضا را به مانند مجموعه ای از مکان ها می پنداشت. اکنون در مقیاس بزرگتر و با در نظر گرفتن مفهومی به مراتب گسترده تر از تعریف به نسبت سادۀ فضای فیزیکی یا طبیعی، می توان فضا را به عنوان جنبه ای از وجود انسان و در تعامل با ابعاد مختلف زندگی او در نظر گرفت. در واقع نمی توان انسان و فضا را جدای از یکدیگر تلقی کرد؛ بنابراین فضا شیئی ظاهری و یا موجودیت قائم به ذات نیست (فکوهی، 1383؛ نوربرگ شولتس، 1392).
در نظر یورگ گروتر (1375) فضا همانند خلاء ای است که می تواند شیئی را در خود جای دهد و یا از چیزی آکنده شود. از نظر وی اگرچه فضا تعریف دقیق و مشخصی ندارد، اما با این حال قابل اندازه گیری می باشد (گروتر، 1375: 187). همچنن از سویی دیگر در اظهارات یی فو توآن (1977) می توان فضا را به مثابه آزادی در کنار مکان به مفهوم امنیت قلمداد کرد (Tuan, 1977).
در واقع فضا یک مفهوم نسبی و مبهم است که مرزهای تحلیل آن نامحدود می باشد. اگرچه آمیختگی مفهوم فضا با گرایش های مختلف سبب شده تا متفکران نتوانند تعریف واحد و کاملی از آن ارائه دهند، اما با این حال این مفهوم با توجه به حوزۀ پژوهش قابل تعریف بوده و ابهام زدایی در مورد آن به عنوان گستره ای پیچیده، در طرز نگرش و رویکرد اتخاذ شده توسط پژوهشگر شفاف می شود. به عنوان مثال در علوم اجتماعی فضا با فعالیت های مختلف انسان به عنوان کنشگر اصلی در سیستم شهری شناخته می شود.
مکان
اکنون با پیش فرض فضا به مثابه سازمان سه بعدی تشکیل دهندۀ مکان (نوربرگ شولتس، 1392: 58)، می توان مکان را بخشی از فضا دانست که به وسیلۀ افراد یا اشیاء اشغال شده و دارای بار معنایی و مفهومی می باشد (Madanipour, 1996). حال معنی اشیاء ریشه در روابط بین آنها دارد و ساختار فرمی و شکلی اشیاء است که به این روابط اشاره می کند (نوربرگ شولتس، 1392). به طور کلی عنصر مکان به عنوان ترکیبی از دو کلیت فضا و معنا (شکل 2-1) به عنوان بخش های معناداری از محیط های شهری انسانی و طبیعی هستند که به وسیله ی تجربیات افراد شکل می گیرند (Relph, 1976; Tuan, 1977).

فضای عمومی
همواره به دلیل مبهم بودن معنای بخش عمومی در مقیاس محیط اطراف انسان، تعاریف متعددی از آن ارائه می شود. در برخی از موارد از آن با نام فضای عمومی شهری (Brown, 2006) یاد شده است؛ برخی دیگر تنها به عنوان کلی و جامع فضای عمومی بسنده کرده و شروع به تحلیل این مفهوم در بسترهای شهری کرده اند (گل، 1387Carr et al., 1992; Madanipour, 2003;)؛ تعداد دیگری از معدود اندیشمندان از آن به عنوان مکان یاد کرده و با استفاده از عناوینی مانند مکان عمومی (Relph, 1976) و مکان سوم (Oldenburg, 1999) تلاش در توضیح آن داشته اند اما این در حالی است که عده ای با در نظر گرفتن محدوده و مفهوم جغرافیایی و سیاسی برای مکان، به آن عناوین متفاوتی از قبیل قلمرو عمومی (Lofland, 1998) و عرصۀ عمومی (Habermas, 1989) را داده اند. همچنین برخی دیگر با در نظر گرفتن فضای عمومی به عنوان لازمۀ رخداد مناسبت های اجتماعی و انسانی به بحث در حول محور باز زنده سازی این مفهوم کلی در بستری از فرصت های پیشرفته‌ی علمی و تکنولوژیکی امروزی پرداخته اند (Hénaff and Strong, 2001; Mitchell, 2003).
به همین دلیل در بسیاری از مواقع، نظریه پردازان بنا بر گرایش خود دست به دامان اصطلاحات متفاوتی در تعریف مفهوم فضای عمومی و همچنین تعیین قلمروی آن می‌شوند. اکنون در دیدگاه شهری، فضای عمومی می تواند طیف از خیابان ها، میادین و غیره را به مثابه تجلی گاه کالبدی عرصۀ جمعی شهر شامل شود (حبیبی، 1387). اکنون بر این اساس (مدنی پور 1996) فضای عمومی را از دیدگاه شهرسازانه این چنین تعریف می کند:
فضائی که توسط افراد یا سازمان های خصوصی کنترل نمی شود و از این رو برای عموم مردم است؛ این فضا با به هم آمیختن گروه های مختلف مردم و با صرف نظر از طبقه، قومیت، جنسیت و سن آنها مشخص می شود (Madanipour, 1996: 144-145).