کتاب سواد رسانهای در عصر دیجیتال

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 15
تعریف مفاهیم سواد رسانه ای 15
سواد 17
رسانه 18
سواد رسانه ای 22
تاریخچه سواد رسانه ای در جهان و ایران 29
شاخص های سواد رسانه ای 35
سواد اطلاعاتی 38
استانداردهاي سواد اطلاعاتي 38
سواد بصری 39
تاریخچه سواد بصری 42
عادت رسانه ای 45
مصرف رسانه ای 45
قوانین سواد رسانه ای و اطلاعاتی 51
فصـل دوم 53
انواع شبکه های اجتماعی – مجازی 53
اینترنت 55
تاریخچه اینترنت 59
پیشینه ای از فضای مجازی و شبکه های اجتماعی 61
فضای مجازی 61
شبکه های اجتماعی 69
مراحل شکل گیری شبکه های اجتماعی 75
نگاهی به مفهوم و ویژگی های شبکه های اجتماعی مجازی 76
مزایای شبکه های اجتماعی 80
پیامدهای منفی شبکه های اجتماعی 85
ضرورت حضور زنان در شبکه های اجتماعی 91
اجزای شبکه های اجتماعی مجازی 93
تیپ شخصیتی کاربران در اینترنت و شبکه های اجتماعی 96
چرا عضو شبکه های اجتماعی میشویم؟ 96
شبکه های اجتماعی و آینده 101
معرفی برخی از شبکه های اجتماعی مجازی 105
یاهو مسنجر 105
فیس بوک 106
یوتیوب 109
اینستاگرام 110
تلگرام 117
واتس آپ 119
توئیتر 120
پیام رسان های داخلی 125
چالش های پیش روی پیام رسان های بومی 126
دولت و حاکمیت 126
سازمان های ارائه دهنده پیام رسان 129
چالش های تجاری سازی 131
وظایف سازمان ارائه دهنده پیام رسان 133
وظایف سیاستگذاران 134
وظایف نهاد اجرایی 134
فصـل سوم 137
اهمیت رسانه و سواد رسانه ای 137
اهمیت رسانه 139
نقش رسانه در مدیریت بحران 142
مولفه های بنیادی سواد رسانه ای 145
هدف سواد رسانه ای 147
مراحل سواد رسانه ای از نظر ثومن 149
اهمیت آموزش سواد رسانه ای 150
سواد رسانه ای از منظر اندیشمندان 160
دیدگاه پاتر 165
دیدگاه انتقادی سازی در مصرف رسانه ای 166
اهمیت و نقش سواد رسانه ای در دنیای امروز 168
رویکردهای جدید در آموزش سواد رسانه ای 173
هدف از آموزش سواد رسانه ای در کانادا 173
رویکرد ژاپن به سواد رسانه ای 178
فناوری اطلاعات و ارتباطات و آموزش سواد رسانه ای 184
یک قرن چه تفاوتی را در آموزش می تواند ایجاد کند؟ 188
مزایای آموزش سواد رسانه ای در مدارس 193
مدارس و آموزش سواد رسانه ای 194
جایگاه سواد رسانه ای در نظام آموزش کشور 197
سند تحول نظام آموزش و پرورش و سواد رسانه ای 201
عملی کردن برنامه های سواد رسانه ای 207
نقش سازمان جامعه مدنی در ارتقای سواد رسانه ای 208
سواد رسانه ای، مولفه ای در حقوق بشر 211
فصـل چهارم 213
امنیت و ارتباط آن با فضای مجازی 213
نظام ارزش های خانواده 216
فضای مجازی، والدین و امنیت خانواده ها 220
نقش اینترنت در رفتار دانش آموزان 223
پیامدهای منفی استفاده بیش از حد از شبکه های اجتماعی 224
محیط تعاملی، فضای صمیمی و احساس رضایت در شبکه های اجتماعی 225
گروه ها و اجتماعات شبکه های اجتماعی و تولید محتوا توسط کاربران 226
فضای مجازی و ارتباطات خانوادگی 227
تأثيرات اخلاقی فضای مجازی بر فرزندان 230
چالش ها و راهکارها 231
قوانین دنیا برای استفاده کودکان از فضای مجازی 236
چگونه با فرزندمان در فضای مجازی همراه شویم؟ 238
چالش ها و چشم اندازهای امنیت در فضای مجازی 245
فناوری های امنیت اطلاعات 249
نقش پلیس فتا در سواد رسانه ای 249
عفت و اخلاق عمومی 257
مؤلفه و شاخص های پیشگیری از جرائم علیه عفت و اخلاق عمومی 257
فصـل پنجم 261
سواد رسانه ای و حکمرانی نوین 261
تولید محتوا و سواد رسانه ای یاریگران حکمرانی نوین 265
سیاست و سواد رسانه ای 266
تکنیک های عملیات روانی 270
مهندسی در حين غفلت 275
دستکاری اذهان 276
توسل به ترس مغالطه ای و سایر هیجانات 277
بررسی عوامل موثر بر آگاهی از حقوق اساسی 282
حقوق و تقسیم‏ بندی‏های آن 283
نظریات مطرح درباره آگاهی از حقوق 287
متغیرهای الگویی پارسونز (عام‏گرایی- خاص‏گرایی) 290
حوزه عمومی 291
نظریه آموزش رسانه‏ای 292
منـابع و مآخـذ 295

فناوری اطلاعات و ارتباطات بدون شک تحولات گسترده¬ای را در تمامی عرصه¬های اجتماعی و اقتصادی بشریت به دنبال داشته و تاثیر آن بر جوامع بشری به گونه¬ای است که جهان امروز به سرعت در حال تبدیل شدن به یک جامعه اطلاعاتی است. جامعه¬ای که در آن دانایی و میزان دسترسی و استفاده مفید از دانش، دارای نقشی محوری و تعیین کننده است. گستره کاربرد و تاثیرات آن در ابعاد مختلف زندگی امروزی و آینده جوامع بشری به یکی از مهم¬ترین مباحث روز جهان مبدل شده و توجه بسیاری از کشورهای جهان را به خود معطوف کرده است. دنیای امروز به ارتباط مستمر با کنش متقابل مردمی که بسیار جدا از یکدیگرند وابسته است. امروز، ما در کل جهان زندگی می¬کنیم، ما از اوضاع و رویدادهای هزاران مایل دورتر آگاه هستیم – ارتباط الکترونیکی چنین آگاهی¬ را تقربيا در هر لحظه فراهم می¬کند. تغییرات در انتشار اطلاعات، و در تکنولوژی¬های اطلاعات، همانند هر جنبه¬ی تولید صنعتی بخشی از توسعه¬ی جوامع امروزی است. در قرن بیستم و یک، بهره¬گیری بهتر و بیشتر از رسانه¬ها و به ویژه رسانه¬های جمعی، علاوه بر افزایش دامنه انتشار جهانی اطلاعات، نقش مهمی را در تسریع این فرآیند به دنبال داشته است.

سواد
در گذشته سواد به توانایی خواندن و نوشتن افراد اطلاق میشد. موضوع سواد در عامیانه-ترین و مشهورترین شکل آن، یعنی دانش و مهارت. این موضوع در سطوح آموزش و پرورش و در سطوح سواد عمومی، یعنی مهارت خواندن و نوشتن، حالا وقتی در جامعه اطلاعاتی زندگی می¬کنیم و از کامپیوتر و رایانه استفاده می¬کنیم به سواد کامپیوتری هم نیاز داریم (افراسیابی، 1398).
«فرهنگ معین» خواندن و نوشتن را مترادف باسواد داشتن آورده است. مطابق شاخص سازمان یونسکو، باسواد کسی است که هم زمان تحصیلات عالی دانشگاهی داشته باشد، با رایانه آشنا باشد، به یک زبان بین المللی مسلط باشد، و در عین حال سواد رسانه¬ای داشته باشد. بدیهی است تغییرات به وجود آمده در مفهوم سواد، ناشی از تحولات گسترده وسایل ارتباطی است که به خصوص در عصر حاضر سرعت زیادی پیدا کرده است. امروزه توانایی برقراری ارتباط با محیط به دلیل تاثیرپذیری شدید از رسانه¬ها و عملکرد وسیع آنها مستلزم مهارت¬هایی است که تعریف حوزه¬های سواد را متنوع کرده است (پاکدل، 1399).
سازمان یونسکو معتقد است در قرن 21 اشخاصی را می¬توان باسواد نامید که علاوه بر سواد خواندن و نوشتن دارای توانایی¬های دیگری نیز باشند. این توانایی¬ها، مهارت¬هایی هستند که عموم مردم برای زندگی در جامعه اطلاعاتی به آن نیاز دارند. برخی از این توانایی¬ها و مهارت¬های موردنیاز عموم مردم در قرن 21 عبارت¬اند از:
– سواد رسانه¬ای و اطلاعاتی: دانستن و شناختن اعتبار رسانه¬ها.
– سواد عاطفی : توانایی برقراری روابط عاطفی با خانواده، دوستان، همسر به نحو شایسته.
– سواد ارتباطی: توانایی برقراری ارتباط و تعامل با تمامی اعضای جامعه (آداب معاشرت- روابط اجتماعی مناسب).
– سواد مالی: توانایی مدیریت اقتصادی درآمد (چگونگی پس انداز، سرمایه¬گذاری و مدیریت هزینه¬ها).
– سواد تربیتی: توانایی تربیت فرزندان به نحو شایسته¬.
– سواد رایانه¬ای: توانایی استفاده از مهارت¬های هفت¬گانه رایانه (ICDL، مفاهیم پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده از رایانه و مدیریت فایل و واژه¬ها).
هرچند در برخی از اسناد منتشر شده توسط یونسکو از سوادهای دیگری نیز نام برده شده است، اما به نظر می¬رسد چند سواد اصلی مورد نیاز عموم مردم در جامعه اطلاعاتی، مواردی هستند که از آن یاد شد (افراسیابی، 1398).
رسانه
تعبیرهای مختلفی از رسانه وجود دارد، به طور مثال دکتر علیرضا باستانی همیشه به این نکته اشاره می¬کند که خداوند وقتی انسان را آفرید، انسان را با خاصیت رسانه¬ای بودن آفرید. در واقع رسانه یعنی برخورد دو اندیشه با هم، یعنی اصل رسانه است که ارتباط ایجاد می¬کند و ارتباطات انسانی را به وجود می¬آورد. من رسانه هستم، شما رسانه هستید، دیگری هم رسانه است. مادامی که ما اندیشه¬ای برای بیان داریم، می¬توانیم رسانه باشیم و به همین علت است که تمام دنیا روی رسانه¬های خود بسیار حساس هستند. چون رسانه¬ها حرف¬های زیادی برای گفتن دارند و تاثیرگذاری بسیار زیادی دارند (افراسیابی، 1398).
واژه¬ی رسانه در زبان فارسی واژه¬ی نسبتاً جدیدی محسوب می¬شود و معادل واژه¬ی Medium (رسانه) و نیز Media (رسانه¬ها) است. معمولاً آنچه به عنوان رسانه در گفت-وگوها و مقالات و نوشته¬های مورد استفاده قرار می¬گیرد، به رسانه¬های ارتباطی اشاره دارد. به تلویزیون، فیلم، رادیو، روزنامه و اینترنت رسانه اطلاق می¬شود اما، تکنولوژی¬هایی که پیام¬ها را به مخاطبانی در نقاط مختلف منطقه، کشور و حتی جهان منتقل می¬کنند به عنوان رسانه مورد بررسی قرار می¬گیرند. در تعریف رسانه، سه مؤلفه وجود دارد : اطلاعات و محتوا “پیام”، مخاطب و بستر ارتباطی. معمولا در مکالمات و نوشته¬ها، دو اصطلاح رسانه و ابزار رسانه¬ای به صورت مترادف به کار می¬روند. روزنامه، میکروفون، شبکه¬های اجتماعی، رادیو و تلویزیون، همگی ابزارهای رسانه¬ای هستند و می¬توانند نقش بستر ارتباطی را ایفا کنند، اما رسانه، زمانی شکل می¬گیرد که پیام (محتوا) نیز وجود داشته باشد و مخاطبانی هم در انتظار دریافت آن پیام باشند. ساختن رسانه بر پایه¬ی ابزارهای رسانه¬ای، کاری دشوار است و به تلاش و تجربه و تخصص نیاز دارد. داشتن یک وبسایت، یک پیج در شبکه¬های اجتماعی، انتشار پادکست، مجله یا کتاب، به خودی خود به معنای شکل¬گیری یک رسانه نیست (غلامحسین¬نژاد، 1399).
رسانه در لغت به معنی رساندن است و در اصطلاح وسیله¬ای برای نقل و انتقال اطلاعات، ایده¬ها و افکار افراد یا جامعه و واسطه عینی و عملی در فرآیند برقراری ارتباط است. اکنون مصداق این تعریف وسایلی مانند: روزنامه¬ها، مجلات، رادیو، تلویزیون، تریبون، ماهواره، اینترنت و … می¬باشد.
رسانه¬های همگانی به عنوان ابزار ارتباط جمعی محسوب می¬شوند. به بیان دیگر، رسانه¬ی همگانی رسانه¬ای است که دارای مخاطب انبوه باشد. این نوع رسانه دارای انواع گوناگونی به شرح ذیل است:
– رسانه¬های چاپی مانند روزنامه، مجله، نشریه و کتاب
– رسانه¬های پخش مانند خبرگزاری، تلویزیون، رادیو و سیستم¬های صوتی و تصویری
– رسانه¬های کامپیوتری، دیجیتال و سایبری مانند پایگاه¬های اینترنتی و بانک¬های اطلاعاتی
– رسانه¬های خیابانی مانند پوسترهای تبلیغاتی خیابان¬ها، بدنه¬های اتوبوس و تابلوها¬ی خیابانی و … (دانایی، 1388).
یک اصطلاح جدید در زبان انگلیسی ایجاد شده که به رسانه¬ها در اصطلاح Influencer می¬گویند. Influence یعنی نفوذ کردن. به همین دلیل است که به رسانه¬ها Influencer می¬گویند، یعنی آنچنان در اندیشه¬های همه و تار و پود سلول¬های فکر انسانی رسوخ پیدا می¬کنند که می¬توانند تحول¬های بسیار شگرف مثبت و یا منفی را به وجود بیاورند (افراسیابی، 1398).
رسانه¬های نوین با کاستن از تفاوت میان رسانه¬های گوناگون و ایجاد قرابت میان فعالیت-های ارتباط فردی و جمعی، رسانه¬ای یکتا با در بر گیری دو دسته فرد و جامعه پدید آورده-اند. این ویژگی مهم آنچنان است که می¬توان گفت در دراز مدت نه تنها مفهوم سازی از رسانه¬های گوناگون تحت الشعاع قرار می¬گیرد که حد و مرز نهاد رسانه، دستخوش تغییرات اساسی می¬شود (مک کوایل، 1382).
ماهواره و اینترنت که جملگی از نمادهای بارز رسانه¬های نوین به شمار می¬آیند، آنچنان هستند که ورود هریک به جامعه، دیدگاه و نگرش¬هایی گوناگون و متفاوت در نزد صاحب نظران و اندیشمندان بر می¬انگیزد و آنان را با عرصه¬ای نو در اندیشه و اظهارنظر رو به رو مواجه می¬کند (کیقبادی، 1398).
دنیای آینده¬ی رسانه مزیت¬ها و چالش¬هایی را به دنبال دارد که در جدول زیر به آن اشاره می¬شود (نصرآبادی، 1399):

جدول 1-1: مزایا و چالش¬های دنیای رسانه
مزایا چالش¬ها
کاهش هزینه¬های آموزش دور شدن از تعاملات اجتماعی – انسانی
همگانی کردن آموزش مشکلات دسترسی به اینترنت و فناوری
غلبه بر محدودیت¬های زمانی و مکانی دشواری زبانی و فرهنگی
کاهش هزینه¬های انرژی و کاغذ کاهش امکان استفاده چهره به چهره از استاد
افزایش امکان هم¬افزایی و تعامل جمعی و گروهی کاهش امکان انتقال احساسات بی واسطه
افزایش کیفیت و کمیت یادگیری فردگرایی و تک بعدی شدن
دسترسی سریع و وسیع به منابع سرریز اطلاعات و احتمال کاهش عمق آموزش

رسانه¬ها پدیده¬هایی چند وجهی¬اند، بر خلاف دیگر سازمان¬ها که به لحاظ ماهیتی یک ماهیت برجسته برای ظهور و بروز آنها تعریف شده است، سازمان¬های رسانه¬ای از ابتدا چند ماهیتی آفریده شده¬اند. رسانه¬ها در عین حال که یک نهاد اقتصادی¬اند، یک نهاد فرهنگی – اجتماعی نیز به شمار می¬روند و در عین حال یکی از ابزارهای تبلیغاتی حکومت¬ها نیز هستند. تاثیرگذار بودن رسانه¬ها در آمد و رفت دولت¬ها نیز دلیل دیگری برای ویژه بودن آنها نسبت به دیگر سازمان¬ها می¬باشد. در واقع رسانه به همان میزان که به مخاطب خود اطلاع¬رسانی می¬کند در سر سودای اقناع او به سمت اهداف خود را نیز دارد (روشندل، 1396).