کتاب سرمایه‌ی ‏فکری ‏و ‏اجتماعی

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 11
فصـل اول 21
سرمایه اجتماعی 21
مفهوم سرمایه و ابعاد آن 23
سرمایه مادی (طبیعی) 23
سرمایه اقتصادی (مالی) 23
سرمایه انسانی 24
سرمایه فرهنگی 25
سرمایه سیاسی 25
سرمایه اجتماعی 26
تاریخچه مفهوم سرمایه اجتماعی 27
تعریف سرمایه اجتماعی 29
سطوح سرمایه اجتماعی 32
سطح فردی یا خرد 32
سطح گروهی یا میانه 32
سطح اجتماعی یا کلان 33
اشکال سرمایه اجتماعی 34
سرمایه اجتماعی ساختاری (پیوندهای عینی) 36
سرمایه اجتماعی شناختی-ذهنی (پیوندهای ذهنی) 36
سرمایه اجتماعی از دیدگاه کلمن 39
تکالیف و انتظارات 39
مجاری اطلاعاتی 39
هنجارها و احکام بازدارنده موثر 40
اجزای سرمایه اجتماعی 41
اجزای اجتماعی سرمایه اجتماعی 42
اعتماد 42
انواع اعتماد اعتماد بر چهار نوع قابل تقسیم است: 44
هنجارهای معامله متقابل 48
آگاهی و توجه به حوزه های عمومی سیاسی اجتماعی 48
احساس قدرت و کنش سیاسی 48
شبکه های اجتماعی 48
مشارکت 49
وفاق اجتماعی 50
روابط اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسان کلاسیک 53
امیل دور کیم 53
فردیناند تو نیس 55
چارلز هورتون كولى 55
جورج زیمل 55
ماکس وبر 56
سرمایه اجتماعی از نگاه جامعه شناسان جديد 57
نظریه های سرمایه اجتماعی در سطح خرد (رهیافت فردمحور) 57
نظریه پی پر بوردیو 58
نظریه جیمز کلمن 60
نظریه نان لين 65
نظریه های سرمایه اجتماعی در سطح کلان (رهیافت اجتماع محور) 69
نظریه رابرت پاتنام 69
نظریه فرانسیس فوکویاما 73
نظریه های ترکیبی سرمایه اجتماعی ( رهیافت تلفیقی) 76
نظریه چلبی 76
نظريه پاکستون 78
فصـل دوم 81
سرمایه فکری 81
مروری بر چشم انداز تاریخی سرمایه فکری 83
طبقه بندی چن و همکارانش 86
عناصر سرمایه فکری 89
سرمایه انسانی 89
اجزاء سرمایه انسانی 90
قابلیت های کارکنان 90
ثبات کارکنان 91
رضایتمندی کارکنان 94
سرمایه ساختاری سازمانی 97
اجزاء سرمایه ساختاری 98
سیستم های اطلاعاتی 102
معماری سازمانی 102
انواع معمول سیستم های اطلاعات سازمانی 103
سرمایه ارتباطی (مشتری) 103
اجزاء سرمایه ارتباطی 105
مشتری (ارباب رجوع) 106
ارتباط خارجی 108
سنجش سرمایه فکری 109
دلایل سنجش سرمایه فکری 109
دلایل عدم توجه به اندازه گیری سرمایه فکری از سوی سازمانها 112
منافع و مزایای اندازه گیری سرمایه فکری 113
مدل ها و روش های اندازه گیری سرمایه فکری 115
مدل های سنجش غیرمالی سرمایه فکری 116
شاخص سرمایه فکری 117
کارگزار تکنولوژی 118
روش جهت یابی (مرورگر) تجاری اسکاندیا 118
مدل مدیریت سرمایه فکری 120
روش جويا 120
مدل محاسبه بر مبنای متغیرهای زبانی فازی 121
نقاط ضعف مدل های ارزش گذاری سرمایه فکری 121
مطالعات 123
منـابع و مآخـذ 127
منابع فارسی 127
منابع غیر فارسی 132

مفهوم سرمایه را می‌توان در نظرات مارکس دنبال کرد. در مفهوم پردازی مارکس، سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که سرمایه داران، کسانی که ابزار تولید را در اختیار دارند، از گردش کالاها و پول در فرایندهای تولید و مصرف آن را به دست می‌آورند. در این گردش، به کارگران در مقابل کار (کالاشان) دست مزد پرداخت می‌شود که به آنها امکان می دهد کالاهایی از قبیل غذا، مسکن و لباس) را برای ادامه حیات خود (ارزش مبادله) خریداری کنند، اما کالای پردازش و تولید شده توسط سرمایه داران را می‌توان با قیمت بالاتری در بازار مصرف فروخت (ارزش مصرف کننده). در این تصویر از جامعه سرمایه داری، سرمایه بیانگر دو عنصر مرتبط اما متمایز است. از یک سو سرمایه بخشی از ارزش اضافی است که به زعم مارکس توسط کارگران تولید شده اما نصیب سرمایه دار می‌شود. از سوی دیگر، سرمایه بیانگر یک سرمایه گذاری از سوی سرمایه – گذاران در تولید و گردش کالا) به امید بازدهی و کسب سود در بازار است. سرمایه به عنوان بخشی از ارزش اضافی محصول یک فرآیند است؛ در عین حال سرمایه و ارزش اضافی حاصل از آن مرتبط با یک بازدهی / باز تولید فرآیند سرمایه گذاری و ارزش اضافی بیشتر هستند، و این طبقه مسلط است که سرمایه گذاری می کند و ارزش اضافی را نصیب خود می کند. بنابراین سرمایه در مفهوم مارکسی (کلاسیک) نظریه ای درباره روابط اجتماعی استثماری میان دو طبقه است (تمجیدی، ۱۳۸۷).
از دهه ۱۹۶۰ به این سو، شاهد ظهور نظریه های جدید سرمایه هم چون سرمایه انسانی، سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی هستیم. اما به رغم تمام اصلاحات و جرح و تعدیل هایی که در این نظریه صورت گرفته، اندیشه اصلی مفهوم سرمایه یعنی سرمایه گذاری با بازدهی مورد انتظار» در همه نظریه های زیر مجموعه نظریه سرمایه حفظ شده است. در عین حال، تبیین طبقاتی مستتر در مفهوم کلاسیک سرمایه، به عنوان یک جهت گیری نظری ضروری، حذف شده است. به طور مثال نظریه سرمایه انسانی «شولتز» (۱۹۶۱) سرمایه را به مثابه سرمایه گذاری در آموزش با بازگشت سرمایه (سود) معین در نظر می گیرد. کارگران در مهارت های فنی و دانش سرمایه گذاری می کنند تا بتوانند با کسانی که فرایند تولید (بنگاه ها و نمایندگی های آنها را کنترل می کنند برای پرداخت به مهارت کارشان وارد مذاکره شوند. به همین ترتیب، سرمایه فرهنگی آن گونه که بوردیو (۱۹۹۰) توصیف کرده است بیانگر سرمایه گذاری های طبقه مسلط در باز تولید مجموعه ای از نمادها و معانی ای است، که توسط طبقه تحت سلطه، غلط درک و درونی شده و آنها را به مثابه نمادها و معانی طبقه خود پذیرفته اند. در این نظریه، هدف از سرمایه گذاری در کنش های آموزشی، تلقین توده ها و درونی کردن ارزش های این نمادها و معانی است. ولی این نظریه می پذیرد که توده ها (طبقه تحت سلطه) به عنوان عاملان اجتماعی می‌توانند سرمایه گذاری کنند و این نمادها و معانی را به دست آورند. به همین نحو، سرمایه اجتماعی در یک معنای عام، نوعی سرمایه گذاری در روابط اجتماعی است که بازده مورد انتظار در بازار تعریف می‌شود. البته بازار لفظی استعاره ای است و محدوده آن در تحلیل های گوناگون می‌تواند اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و یا بازار کار باشد که در آن، افراد با درگیر شدن در تعاملات و شبکه های اجتماعی، منافع مورد انتظار را تولید می نمایند. سرمایه اجتماعی در مقایسه با دیگر سرمایه ها (سرمایه انسانی و سرمایه فرهنگی) کم تر حالت هژمونیک دارد و بیشتر در اختیار منافع فرد است به عبارت دیگر، سرمایه اجتماعی با سرمایه گذاری در روابط اجتماعی می خواهد منافع (سود) حاصل شده را در جهت توسعه شبکه های اجتماعی قرار دهد، هر چند که در تحلیل کلان سرمایه اجتماعی به همنوایی فرد با ارزش ها و هنجارهای نظام حاکم اشاره دارد (حاتمی، ۱۳۸۸).

مفهوم سرمایه و ابعاد آن
سرمایه به هر نوع دارایی که قابلیت تولید ایجاد می کند، اطلاق می‌گردد. سرمایه یک مفهوم اقتصادی است و تعاریف مختلفی از آن در علم اقتصاد ارائه شده است. برای نمونه جان بلاک» می گوید: «سرمایه، وسایل تولید ساخت بشر است»، در تعریف دیگری آمده: «سرمایه، مالی است که از آن عایدی به دست می آید، ولی این تعاریف فقط به بخشی از تعاریف سرمایه نظر دارد. سرمایه در یک تقسیم بندی کلی به سرمایه مرئی و ملموس، سرمایه مالی و سرمایه نامرئی تقسیم می‌شود. در اقتصاد کلاسیک، بیشتر سرمایه مرئی و ملموس مانند کار، زمین، ماشین و ابزار آلات مد نظر بود، چنانکه تعریف جان بلاک به این نوع سرمایه اشاره دارد. این مفهوم سرمایه، تنها در عرصه اقتصاد محدود نمانده و با تغییر اندک در سایر عرصه های اجتماعی نیز وارد شده است. در اقتصاد نئوکلاسیک، به سرمایه های مالی اعم از وجوه نقد، اوراق قرضه، سهام و اسناد بهادار نیز توجه شده است. چنانکه تعریف دوم به این معنا اشاره دارد. در اقتصاد جديد اعم از اقتصاد نهادگرا و پساصنعتی، سرمایه های نامرئی و ناملموس مانند سرمایه های انسانی، سیاسی، فرهنگی و سرمایه اجتماعی اهمیت بیشتری دارند. با توجه به رویکردهای سه گانه فوق می‌توان برای سرمایه شش بعد را در نظر گرفت.
سرمایه مادی (طبیعی)
مقصود از سرمایه طبیعی آن دسته از منابع طبیعی است که به عنوان ماده خام از آن در یک فرایند تولیدی استفاده می‌شود. به عبارت دیگر سرمایه طبیعی به منابع تجدیدشدنی و تجدید نشدنی طبیعت گفته می‌شود هوا، آب، زمین، ابزارها، ماشین آلات و سایر تجهیزات فیزیکی ابعاد سرمایه طبیعی قلمداد می‌شوند. (فیروزآبادی، ۱۳۸۹(
سرمایه اقتصادی (مالی)
به درآمد پولی و همچنین سایر دارایی های مالی اطلاق می‌شود، مثل پول و ثروت که می‌تواند جهت تولید کالا و خدمات مورد توجه قرار گیرد. بوردیو معتقد است که سرمایه اقتصادی ریشه دیگر انواع سرمایه است. فلورا» در تعریف این نوع سرمایه مینویسد:
شکل هایی از پول برا افزایش ظرفیت واحدهایی که به آن دسترسی دارند. مزیت سرمایه مادی در این است که به آسانی قابل اندازه گیری است و تمایل برای قرار دادن دیگر سرمایه ها در داخل واژه سرمایه (مالی) وجود دارد.» بدهی سرمایه، ارزش سرمایه، درآمد مالیاتی، پس انداز، تخفیف مالیاتی و اهداء، ابعاد سرمایه مالی شمرده می‌شوند. (فیلد، ۱۳۹۲).
سرمایه انسانی
اصطلاح سرمایه انسانی را برای اولین بار «شولتز، (۱۹۶۱) به کار برد؛ وی سرمایه انسانی را به مثابه سرمایه گذاری در آموزش با بازگشت سرمایه معین تعریف کرده است. به صورت دقیق تر می‌توان گفت سرمایه انسانی به ارتقا و بهبود توانمندی های اکتسابی و انتسابی تولیدی افراد جامعه اطلاق می‌شود. بنابراین، سرمایه انسانی به فاکتورهای کیفی نظیر تحصیلات، دانش، تخصص، مهارت های تکنیکی و خلاقیت های افراد گفته می‌شود. اگر چه سرمایه انسانی با سرمایه متعارف (یا فیزیکی) متفاوت است، اما از قابلیت تبدیل شدن به آن برخوردار است. سرمایه انسانی به دلیل اهمیت خود مکمل سرمایه فیزیکی و ابزار نیل به دیگر سرمایه ها معرفی شده است. آموزش، مهارت ها، سلامتی، ارزش ها و رهبری به عنوان ابعاد سرمایه انسانی شمرده می‌شوند(کلدی، ۱۳۹۴).

سرمایه فرهنگی
بوردیو برای اولین بار سرمایه فرهنگی (۱۹۹۰) را به کار برده و مقصود وی از این استعاره، سرمایه – گذاری های طبقه مسلط در باز تولید مجموعه ای از نمادها و معانی است که از سوی طبقه تحت سلطه، غلط درک و درونی شده و آنها را به مثابه نمادها و معانی طبقه خود پذیرفته اند. طبق این نظریه سرمایه گذاری در کنش های آموزشی فرایند بازتولید، همچون تعلیم و تربیت، قرار دارد که هدف از آن تلقین توده ها و درونی کردن ارزش های این نمادها و معانی است (همان).
فلورا» (۲۰۰۰) در تعریف سرمایه فرهنگی از تعریف کار کردگرایانه استفاده کرده و چنین مینویسد: « سرمایه فرهنگی تعیین می کند چگونه جهان را ببینیم، چه چیزی جهت ارائه به دست آوریم و به چه چیزهایی جهت تغییر بیندیشیم.» باید توجه داشت که سرمایه فرهنگی گاه در قالب پدیده های ملموس مانند آثار فرهنگی تحقق می‌یابد و گاه به صورت غیر ملموس و در قالب سرمایه معنوی عینیت می‌یابد؛ مانند ارزش ها، باورها، عقاید و اعمال مشترک در میان یک گروه.
سرمایه سیاسی
سرمایه سیاسی به تعریف ما از قدرت بستگی دارد. به دلیل تعریف های متفاوت قدرت، سرمایه سیاسی نیز از تعاریف متعدد برخوردار است. بر اساس تعریف و بر از قدرت، سرمایه سیاسی عبارت است از: توانایی گروه برای نفوذ و اثر گذاری در توزیع منابع برای واحدهای اجتماعی، شامل کمک کردن به برنامه کاری جهت اینکه چه منابعی در اختیار هستند.» خود سرمایه سیاسی نیز دارای وجوه متفاوتی است که سازمان ها، ارتباطات و قدرت، ابعاد اصلی سرمایه سیاسی را تشکیل می‌دهند. (گولد، ۱۳۹۴).

سرمایه اجتماعی
مجموعه منابع مادی یا معنوی است که به یک فرد یا گروه اجازه می دهد تا شبکه پایداری از روابط کم و بیش نهادینه شده آشنایی و شناخت متقابل را در اختیار داشته باشد، (فیلد، ۱۳۸۵، ص ۳۱) بر این اساس سرمایه اجتماعی ناظر بر شاخص هایی است که به تقویت شبکه روابط اجتماعی و تسهیل فرایند گردش امور در این شبکه و در نهایت افزایش کارآمدی آن در عین ثبات یا کاهش هزینه های فعالیت در آن، دلالت دارد. افتخاری، ۱۳۸۹).