کتاب ذهن ‏آگاهی ‏در ‏مکتب ‏مولانا

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 9
فصل 1 13
ذهن آگاهی 13
تعاریف ذهن آگاهی 16
تاریخچه ذهن آگاهی 17
مبانی زیستی ذهن آگاهی 20
سه عنصر اصلی ذهن آگاهی 21
اجزای ذهن آگاهی 23
مهارت‌های ذهن آگاهی 23
راهبردهای درمان توسط مهارت‌های حضور ذهن 27
دلالت‌های بالینی ذهن آگاهی 31
هویت اخلاقی انسان 36
شمه‌ای از زندگی مولانا 40
آثار مولانا 45
مطالعات 49
فصل 2 53
ذهن آگاهی در آثار مولانا 53
استعارههای مبتنی بر ذهن آگاهی در اشعار مولانا 61
مولفههای ذهن آگاهی در مثنوی معنوی مولانا 65
فصل 3 73
نتیجه گیری 73
منابع 77

بشر امروزی باوجودی که برای سرگرم ساختن و درواقع حواس خود را از واقعیت پرت کردن بینهایت انتخاب دارد، اما چیزی در عمق او شبیه یکچشم باز، از درون نگاهش می‌کند و او را میپاید و با برق نگاهش به‌سادگی او میخندد. این چشمباز یک غریبه نیست. از جنس آشنایی قدیمی است که همه چیز را میبینند و از همه چیز دلگیر نمی‌شود. این چشم همیشه باز با هیچکس دشمن نیست. کنجکاو است و صمیمی و از همه مهمتر شجاع است و مقتدر و از دیدن هیچ چیز حتی ضعیفترین نقطه ضعفهای درون انسان رویگردان نیست. این چشم همیشه باز اسمش هماسم خود ماست. در حقیقت خود واقعی ماست. او ذهن آگاهی است.
همان‌طور که روانشناسی توسعه‌یافته است با شروع استفاده از مداخلات ذهن آگاهی مفاهیم زیادی برای ذهن آگاهی شکل گرفته است. ذهن آگاهی یک عامل زیر بنایی مهم برای رسیدن به رهایی است؛ زیرا روش مؤثر و قوی برای خاموشی کردن و توقف فشارهای دنیا و یا فشارهای ذهنی خود فردمیباشد. حضور ذهن صحیح بدان معنا است که شخص آگاهی خود را از گذشته و آینده به حال حاضر معطوف کند. زمانی که فرد در حال حاضر حضورداشته باشد، واقعیت را با تمام جنبه‌های درونی و بیرونیاش میبیند و درمییابد که ذهن به دلیل قضاوت و تعبیر و تفسیرهایی که انجام می‌دهد دائماً در حال نشخوار و گفتگوی درونی است. وقتی فرد در می‌یابد که ذهن دائما در حال تعبیر و تفسیر است قادر می‌شود با دقت بیشتری به افکار خود توجه کند و بدون بیزاری یا قضاوت آنها را موردبررسی قرار دهد و علت وجود آن را دریابد، تمرین ذهن این توانایی را به فرد می‌دهد که دریابد «افکار، صرف افکار هستند و زمانی که می فهمد افکارش ممکن است حقیقت نداشته باشند، راحت تر می‌تواند آنها را رها کند.
ذهن آگاهی به طور ضمنی به آگاهی، توجه و یادآوری اشاره دارد. فرد با آگاه شدن از وقایعی که درون و اطراف او می افتند کم کم خود را از اشتغال ذهنی و هیجانات منفی درونی رها می‌کند یا هدایت توجه، به‌جای تلاش برای کنترل یا سرکوب هیجان‌های شدید، فرد تنظیم می‌کند چگونه احساس کند. جنبه ی دیگر ذهن آگاهی یادآوری است. این اشاره به یادآوری حوادث گذشته برنمی‌گردد. بلکه به معنی یادآوری آگاه بودن و توجه کردن و برجسته کردن اهمیت قصد و هدف در تمرین ذهن آگاهی است.
ذهن آگاهی می‌تواند به عنوان “توجه به شیوه خاص، باهدف، در زمان حاضر و بدون قضاوت تعریف شود” همچنین، ذهن آگاهی به منزله «تداوم توجه در زمان حاضر، همین‌طور ایجاد حالتی از کنجکاوی، گشودگی و پذیرش به آگاهی» تعریف‌شده است. کابات-زین ذهن آگاهی را توجه کردن به شیوهای خاص، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیش‌داوری تعریف کرده است. لانگر (۱۹۸۹) واژه ذهن آگاهی را برای توصیف یک رویکرد تحقیق علمی به کار برد. به نظر لانگر، ذهن آگاهی یک فرایند شناختی خلاق و سازنده است و زمانی که یک فرد سه ویژگی کلیدی زیر را به کار می‌گیرد، آشکار می‌شود. آن سه ویژگی عبارت‌اند از:
خلق یک طبقه بندی جدید
پذیرا بودن اطلاعات جدید
آگاهی از دید و زوایای دید ژرف تر و بیشتر
ذهن آگاهی حالتی از ذهن را ایجاد می‌کند که فرد را قادر می‌سازد قبل از پاسخ‌دهی مکث و تفکر نماید، این مکث فرصت رهایی از خشم، ترس و قضاوت را در بسیاری از موقعیت‌ها برای فرد فراهم می‌کند. الگوهای ساختمان ها، شکل سنگها، رنگها و مناظر و بوها و صداها و … همه و همه جزئیاتی هستند که آگاهی ما باید روی آنها متمرکز شود. در واقع ذهن آگاهی روشی است برای ارتباط آگاهانه با خودمان، دنیای اطرافمان و حتی باخدای خودمان به‌صورت لحظه‌به‌لحظه.
ذهن آگاهی فرد را به ایجاد رابطه اساسأ متفاوت باتجربه احساس های درونی و حوادث بیرونی، از طریق ایجاد آگاهی لحظه‌به‌لحظه و جهت‌گیری رفتاری مبتنی بر مسئولیت عاقلانه به‌جای واکنش‌پذیری خودکار، قادر می‌سازد. با به‌کارگیری هدفمند، کارکردهای عالی ذهن از جمله توجه، آگاهی، نگرش مهربانانه، کنجکاوی و دلسوزی، ذهن آگاهی می‌تواند مؤثر بر واکنش‌های هیجانی از طریق بازداری قشری سیستم لیمبیک کنترلی اعمال نماید.
از نظر هان (۱۹۹۱) ذهن آگاهی حفظ هشیاری نسبت به حقایق موجود است. براون و ریان (۲۰۰۳) آگاهی و توجه را در سایه هشیاری تعریف می‌کنند: هشیاری هم شامل آگاهی و هم شامل توجه می‌شود. آگاهی مقدمه هشیاری است و بازبینی محیط بیرونی و درونی را نشان می‌دهد. در حقیقت آگاهی و توجه درهم‌تنیده شده‌اند، به این معنی که توجه در زمینه و بافت آگاهی سنجیده می‌شود.
گوراناتانا (۱۹۹۲) ذهن آگاهی را به عنوان به خاطر آوردن انجام یک فعالیت، دیدن اشیا همان طور که هستند و دیدن ماهیت واقعی پدیده‌ها تعریف می‌کند. کابات-زین (۱۹۹۴) اظهار می‌کند که این آگاهی به معنای توجه ویژه به اهداف، زمان حال و توجه بدون قضاوت است. به عبارتی از نظر کابات-زین (۱۹۹۴) ذهن آگاهی به عنوان یک حالت ذهنی تعریف‌شده است که روی تجربیات در زمان حال، بدون قضاوت و داوری متمرکز می‌شود. اپستین (۱۹۹۵) ذهن آگاهی را به عنوان توجه آشکار تعریف نموده است که آگاهی لحظه‌به‌لحظه از تغییر اهداف و ادراکات را شامل می‌شود. به عبارتی، ذهن آگاهی عبارت است از حالتی از توجه و آگاهی نسبت به آنچه در یک فرد و یا برای یک فرد اتفاق می‌افتد. در نهایت، از نظر گروئمر و همکاران (۲۰۰۵) ذهن آگاهی، آگاهی از تجربیات موجود همراه با پذیرش آنهاست.
در ذهن آگاهی، فرد در هر لحظه از شیوه ذهنی خودآگاه می‌شود و پس از آگاهی روی دو شیوه ذهن، یکی انجام دادن و دیگری بودن ، یاد می‌گیرد ذهن را از یک شیوه به شیوه دیگر حرکت دهد که مستلزم آموزش راهبردهای رفتاری، شناختی و فراشناختی ویژه برای متمرکز کردن فرایند توجه است.
هدف اصلی ذهن آگاهی آرام‌سازی نیست بلکه نوعی آگاهی غیر متفاوتی از تجربه شخصی است و بدون آنکه قضاوتی در مورد آن صورت گیرد، لحظه‌به‌لحظه آشکار می‌شود. مشاهده‌ی رویدادهای منفی درونی بدون هیچ‌گونه قضاوتی درباره‌ی آنها، یا برانگیختگی فیزیولوژی باعث بروز آرامش می‌شود. ذهن آگاهی مهارتی است که به فرد اجازه می‌دهد که در زمان حال، حوادث را کمتر از آن میزان که ناراحت‌کننده‌اند، دریافت کنند. وقتی اشخاص نسبت به زمان حال آگاه می‌شوند دیگر توجه خود را روی گذشته یا آینده معطوف نمی‌کنند. بیشتر مشکلات روانی معمولاً با حوادثی که در گذشته روی داده یا در آینده اتفاق خواهند افتاد مربوط است. به عنوان مثال، افرادی که افسرده‌اند درباره گذشته احساس پشیمانی و گناه می‌کنند و کسانی که اضطراب دارند نگرانی از مشکلات آینده باعث ایجاد ترس و دل‌شوره در آن‌ها می‌شود.
تعاریف ذهن آگاهی
ذهن آگاهی به زبان ساده به معنی آگاه بودن از افکار، رفتار، هیجانات و احساسات است و شکل خاصی از توجه محسوب می‌شود که در آن دو نوع عنصر اساسی۱) حضور در زمان اکنون،۲) قضاوت نکردن در مورد رخدادها و کنش‌ها و واکنش‌ها نقش اصلی را به عهده دارد. ذهن آگاهی یعنی حواس‌جمع بودن و بیداری صد در صد و آگاه بودن نسبت به همه رخدادهایی که همین الان در اطراف ما و همین‌طور درون بدن ما در حال اتفاق افتادن هستند به این شکل که هیچ‌گونه قضاوت و پیش‌داوری نسبت به درست و نادرست بودن اتفاقات، این بیداری و حواس‌جمعی و آگاهی ما را تحت تأثیر قرار ندهد.
ذهن آگاهی مهارتی است که به ما اجازه می‌دهد که در زمان حال حوادث را کمتر از آن میزان که ناراحت‌کننده‌اند دریافت کنیم. وقتی ما نسبت به زمان حال آگاه هستیم دیگر توجه ما روی گذشته یا آینده درگیر نیست در حالی که بیشتر مشکلات روانی ناشی از تمرکز بر گذشته خود است.
به نظر می‌رسد آموزش ذهن آگاهی با ترغیب افراد تمرین‌های مکرر توجه متمرکز روی مسئله موردنظر و آگاهی قصدمندانه روی موضوع و همچنین ذهن افراد، پاسخ فرد به موقعیت‌های تعارض‌آمیز را از حالت اتوماتیک به وضعیت هوشیارانه و مناسب تبدیل می‌کند.
ذهن آگاهی را می‌توان یکی از تعالیم آیین‌ها (به‌طور خاص بودائی) و شاید مذاهب ظهور یافته در شرق آسیا دانست که تأکید بر تقویت توان ذهنی و روانی انسان برای درک لحظه‌ها، پاک کردن ذهن و ایجاد آرامش درونی برای فهم دقیق جریان زندگی دارد (به قول سهراب سپهری: زندگی آبتنی کردن در حوضچه اکنون است).
پنج جنبه مختلف ذهن آگاهی وجود دارد. توانایی مشاهده محیط درونی و بیرونی، توانایی توصیف تجربه درونی و بیرونی، توانایی عمل بر اساس آگاهی، غیر قضاوتی بودن به تجربه دور نی و واکنش‌پذیری به تجربه درونی. ذهن آگاهی حالتی از ذهن ایجاد می‌کند که فرد را قادر می‌سازد قبل از پاسخ‌دهی مکث و تفکر نماید. این مکث‌ها فرصت‌های رهایی از خشم، ترس و قضاوت را در بسیاری از موقعیت‌ها برای فرد فراهم می‌سازد.
تعاریف مختلف از ذهن آگاهی، سه ویژگی اساسی را منعکس می‌کنند.
1. توجه و آگاهی متمرکز بر زمان حال.
۲. قصد یا هدفمندی که مؤلفه انگیزشی را به توجه و رفتار شخص اضافه می‌کند.
٣. نگرش که نحوه توجه کردن فرد را نشان می‌دهد، یا وضعیتی که شخص در هنگام توجه کردن دارد، نظير علاقه، کنجکاوی، عدم قضاوت، پذیرش و پاسخ‌دهنده بودن.