کتاب خلاقیت و نوآوری در فضای بازمدارس

فهرست
فصل اول 15
اصول طراحی مدرسه 21
مدرسه و نقش آن در تعلیم و تربیت ارزش‌ها 21
پیشینه مدرسه 22
نقش مدرسه در آموزش ارزش‌ها 24
روز دانش‌آموز 31
دانش‌آموزان در سراسر جهان 32
ایران 33
سوئد 34
خلاقیت 34
تعریف خلاقیت 39
جنبه‌ها 41
تئوری خلاقیت 42
فرایند خلاقیت 43
مرحله اول: حقیقت‌یابی 43
مرحله دوم: پالایش 43
مرحله سوم: تجزیه‌وتحلیل 44
مرحله چهارم: ایده‌یابی 44
مرحله پنجم: راه حل یابی 44
مرحله ششم: دریافت بازخوردها 45
خصوصیات افراد خلاق 45
موانع رفتاری و ارزشی بروز خلاقیت 49
ایدئولوژی غیر خلاق 50
راههای پرورش خلاقیت 50
موانع خلاقیت در ایران 52
ارتباط انسان با طبیعت 55
تأثیر رنگ‌های موجود در فضای باز مدرسه 61
تعریف فضای باز در مدرسه 71
فضای بسته مدارس 77
فصل دوم 92
تبیین نقش حیاط مدرسه به‌عنوان فضای باز در خلاقیت دانش‌آموزان 93
عوامل ایجاد خلاقیت 97
مدرسه به‌مثابه بستر رشد خلاقیت 99
فصل سوم 129
تأثیر طراحی فضای بازمدارس بر شادابی دانش‌آموزان 130
ضرورت ایجاد فضای سبز در مدارس 147
موارد مثبت احداث فضاهای سبز در مدارس 150
استانداردهای فضای سبز در مدارس 151
تأثیر فضای سبز در محیط‌های آ‌موزشی 154
نقش زیبایی بصری در فضای مدرسه 179
اصول طراحی فضاهای باز آموزشی 195
فصل چهارم 197
مفهوم و کارکرد فضای باز در مدارس سنتی و جدید 198
فصل پنجم 207
اهمیت حضور فضای سبز در فضاهای آموزشی 211
تأثیر مثبت فضای سبز بر عملکرد حافظه دانش‌آموز 215
اهمیت فضای سبز طبیعی محوطه مدارس بر ابعاد مختلف رشد کودک 216
عوامل مؤثر در ایجاد خلاقیت در مدرسه 231
نقش خانواده در پرورش خلاقیت دانش‌آموزان 242
فصل ششم 251
نقش فضای سیز محیط‌های آموزشی در تقویت حس تعلق به مکان 252
فصل هفتم 259
نقش فضای سبز مدرسه در پایداریی اجتماعی 260
فضای بازمدارس و تعامل اجتماعی داش آموزان 267
فصل هشتم 285
لزوم و اهمیت مدارس سبز 286
ضرورت شکل‌گیری و توسعه مدرسه سبز 289
ویژگی‌های مدرسه سبز 293
مزایا و فرصت‌های بهره‌گیری از مدارس سبز 299
فصل نهم 311
روش‌های به‌کارگیری فضای سبز در مدرسه جهت ارتقاء یادگیری 312
کارکرد فضای سبز در عملکرد یادگیری دانش‌آموزان 318
راهکارهایی برای ایجاد فضای سبز در مدارس 327
اصول و راهکارهای طراحی فضای بازمدارس 330
اصول و کارکرد طراحی فضای باز برای کودکان 335
فصل دهم 341
فواید فضای سبز مدارس روی دانش‌آموزان 342
فصل یازدهم 347
ارائه الگویی جهت ارزیابی تأثیر عوامل مهم مدرسه سبز بر یادگیری دانش‌آموزان 348
مفهوم مدرسه‌ سبز 353
راهکارهای مؤثر در ایجاد مدرسه سبز 355
فصل سیزدهم 361
نقش فضای باز، طبیعت و منظر در ارتقا کیفیت آموزشی مدارس 362
نقش و جایگاه منظر در فضاهای آموزشی 364
فصل چهاردهم 371
تاریخچه مدرسه در ایران و کشورهای اسلامی 375
ویژگی‌ها عام معماری در مدارس سنتی 376
نقش فضای عمومی باز یا بسته در فرایند آموزش در مدارس سنتی 379
نقش باغ- حیاط در کالبد آموزشی گذشته ایران 380
فصل پانزدهم 389
تدوین معیارهای استاندارد مدارس سبز در ایران 390
استانداردهای حیاط مدرسه 403
استاندارد‌سازی تجهیزات مدرسه 403
وسایل بازی و پارکی خطرناک 404
ایمن‌سازی حیاط مدرسه 405
ایمن‌سازی دیوارها 405
ایمن‌سازی پله‌ها 405
ایمن‌سازی کف‌پوش حیاط 406
ایمنی استخر 406
ایمن‌سازی پنجره‌های ساختمان 406
ایمن‌سازی تجهیزات بازی 406
ایمن‌سازی سرویس بهداشتی 407
قوانین حیاط مدرسه 408
ایمنی در مدرسه 409
منابع 419

مفهوم مدرسه

مَدرِسِه، مَکتَب یا آموزِشگاه یک مؤسسه آموزشی است که باهدف تأمین فضای آموزشی و آموزش به دانش‌آموزان توسط معلمان طراحی‌شده است. اکثر کشورها یک سیستم رسمی آموزش و پرورش اجباری دارند.

نام مدارس در کشورهای مختلف متفاوت است که عموماً شامل مدارس ابتدایی برای دانش‌آموزان و راهنمایی برای نوجوانانی که تحصیلات ابتدایی را با موفقیت پشت سر گذاشته‌اند، می‌شود.

در ایران مدرسه‌ها در سه گروه دبستان، متوسطه دوره اول که در گذشته راهنمایی بود و متوسطه دوره دوم که در گذشته دبیرستان بود (هنرستان‌ها، ازنظر مقطع، برابر با دبیرستان‌ها هستند) می‌باشند. در مدرسه کسانی هستند که مسئولیت‌هایی را بر عهده دارند مانند مدیر که ریاست مدرسه را بر عهده دارد و معاون‌های آموزشی، تربیتی (پرورشی)، فناوری و آموزگاران. مدرسه زیر نظر اداره‌ی آموزش و پرورش هر شهر اداره می‌شود.

کودکستان‌ها و مهدکودک‌ها که پیش از مدارس ابتدایی هستند، برای دانش‌آموزان بسیار کوچک (عموماً بین ۳ تا ۵ سال) مورداستفاده قرار می‌گیرند. بعد از مدارس راهنمایی و دبیرستان دانش‌آموزان ممکن است برای تحصیلات عالی به دانشگاه بروند.

همچنین مدارس غیرانتفاعی وجود دارند که زمانی ساخته می‌شوند که دولت نمی‌تواند از تحصیلات (رشته) خاص پشتیبانی کند یا وسایل آزمایشگاهی مناسبی را در اختیار دانش‌آموزان قرار نمی‌دهد.

اولین مدرسه در تاریخ مدرن ایران، مدرسه دارالفنون بود که میرزا تقی خان امیر کبیر آن را در زمان ناصرالدین شاه قاجار تأسیس نمود.

در مدارس آنلاین و مدارس خانگی، تدریس و فراگیری دانش در خارج از ساختمان مدارس سنتی صورت می‌گیرد.

واژه‌ی مدرسه

واژه‌ی مدرسه که در فارسی و عربی امروز کاربرد دارد، واژه‌ای عربی و ازنظر دستور زبان عربی، اسم مکان است؛ یعنی مکانی که محل «درس و درس خواندن و درس دادن» است.

واژه‌‌ی «مدرسه» در فرهنگ ایران کاربردهای متعددی دارد.

اما مدرسه به معنای امروزی آن‌که مکانی برای آموزش‌وپرورش عمومی است، در ایران بیش از ۱۳۰ سال عمر ندارد اغلب پژوهش‌هایی که درباره‌ی فضای فیزیکی یا کالبد محیطی یا بافت شهری مدرسه‌ها در زبان پارسی انجام‌گرفته، ناظر به معماری قدیم آن‌هاست.

البته در برخی پژوهش‌ها به نمونه‌هایی مانند فضاهای آموزشی از دیدگاه روان‌شناسی تأثیر عوامل محیطی بر یادگیری و رفتار در محیط‌های آموزشی (ابتدایی) در شهر و تأثیر عوامل فیزیکی کلاس بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان اشاره شده است. همچنین عنوان‌های برخی پژوهش‌های دیگر، مانند نقش معماری و عوامل کالبدی محیط آموزشی بر تسهیل یادگیری دانش‌آموزان و سیر تحول معماری مدرسه‌های ایران در گذر زمان و الگوی اسلامی آموزش و مفهوم رضایتمندی در طراحی معماری مدرسه‌های ایرانی، همگی بیانگر نگاهی توصیفی نسبت به فضای آموزشی هستند یا حداکثر بایسته‌های فضای مدرسه را از منظر آموزشی و یادگیری نگریسته‌اند؛ نه آنکه نگاهی انتقادی به وضعیت موجود داشته باشند و نه اینکه از منظر تربیت اسلامی به آن پرداخته باشند.

در اغلب تعریف‌های موجود از مدرسه آن را معادل محیط «آموزشی» دانسته و نقش پررنگ و مهم تربیت و پرورش را در آن نادیده انگاشته‌اند. حال‌آنکه مدرسه بیش از آنکه محیط آموزشی باشد، مرکزی است برای «پرورش»! این رویکرد از تعریف محیط آموزشی، به معماری فضای مدرسه نیز کشیده شده است و مدارس بر اساس معیارهای کمی مبتنی بر «آموزش»، طراحی‌شده‌اند. مدرسه‌های موجود در ایران را می‌توان به سه دسته استیجاری، تملکی و احداثی تقسیم کرد مدرسه‌های استیجاری مهم‌ترین رکن مدرسه بودن، یعنی طراحی برای محیط آموزشی و پرورشی را نداشته‌اند و با کاربری مسکونی یا اداری یا خدماتی ساخته‌شده و بعد برای مدرسه به اجاره داده شده‌اند. مدرسه‌های تملکی هم با مشکل مدرسه‌های استیجاری، یعنی طراحی نشدن برای کاربری آموزشی و پرورشی، روبه‌رو هستند. ضمن اینکه چنین مدرسه‌هایی، عموماً به دلیل قدمت به‌طور عمومی فرسوده هستند. مدرسه‌های احداثی اگرچه ازنظر ساختمان تابع نقشه‌های سازمان‌های متولی بوده‌اند اما با چند اشکال مهم و اساسی روبه‌رو هستند نخستین اشکالی که در این مدرسه‌ها وجود دارد مکان‌یابی آن‌هاست. وضعیت موجود نشان می‌دهد که برای مکان‌یابی مدارس نیاز سنجی واقعی و نیز بررسی جامعی نسبت به بافت شهری انجام‌نشده است.

با افزایش جمعیت متوسط شهری به‌ویژه در شهرک‌های پایگاه این جمعیت، شهرداری‌ها به فروش فضای عمودی شهر اقدام کرده‌اند و تراکم افقی به تراکم عمودی تغییریافته است. این اقدام به افزایش جمعیت بسیار فشرده در محدوده‌هایی از شهر منجر شده که زیرساخت‌های شهری آن برای چنین جمعیتی پیش‌بینی‌نشده بودند. مسئله بعدی نبود آینده‌نگری کافی در روزآمدی نظام آموزشی بود. به این معنا که اغلب مدرسه‌های ساخته‌شده یا پیش‌بینی‌شده در طرح تفصیلی شهرها در سال‌های پیش از انقلاب و دو دهۀ نخست پس‌ازآنقلاب، به آموزش و پرورش غیرفعال و نظری معطوف بود به همین دلیل چندان توجهی به نیازهای تربیتی و فرهنگی از سویی و نیازهای آموزش حرفه‌ای و عملی از سوی دیگر نشد.

نبود ارتباط مبانی نظری تربیت اسلامی با ساختار معماری مدرسه‌ها و بی‌توجهی به معماری به معنای واقعی آن در طراحی و ساخت مدرسه‌ها پس‌ازآنقلاب مشکل بعدی بود به‌طور طبیعی هر شیوه‌ای از معماری علاوه بر دیدگاه و منظری که به جهان دارد از مبانی نظری برخوردار است که بر اساس آن به طرح و نقشه بنای مدنظرش می‌پردازد.

آنچه مسلم است پیش از آنکه معماری صورت بگیرد، باید مبانی نظری تربیت اسلامی تدوین شود این مهم یعنی تدوین مبانی نظری تربیت اسلامی، ۳۳ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی با عنوان سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش انجام‌شده است و این بدان معناست که برای ۳۳ سال، نگاه معماری فضای رسمی تربیتی کشور فاقد چنین مبنایی بوده یا آنکه هرکسی از مبنایی که تصور می‌کرده تربیت دینی بر آن استوار است، به معماری مدرسه‌ها نگریسته است نقشه‌های تیپبک متولیان ساخت مدرسه‌ها بر اساس وسعت زمین سرانه آموزشی و تراکم جمعیتی ساخته‌شده‌اند و با تصمیم‌های مدیران آموزش و پرورش یا نیازهای مبرم مناطق به دوره‌های گوناگون آموزشی، به‌راحتی از دبیرستان به دبستان یا برعکس و یا از دخترانه به پسرانه و یا برعکس تغییر می‌یابند.

موضوع دیگر در این زمینه غلبه و تسلط نگاه آموزش محور بر ساختار آموزش و پرورش کشور به‌طور عام و مدرسه‌سازی به‌طور خاص است. آنچه از مدیران، معلمان و عوامل اجرایی مدرسه طلب می‌شود، آموزش است و نه پرورش که البته همین آموزش هم ترجمه‌ای است از محفوظات، نمرات و مدارک! وقتی این تلقی از ساختار آموزشی و پرورشی وجود دارد، به‌طور طبیعی، آنچه در مدرسه اولویت اول و مهم و ضروری است، «کلاس» درس است، نه کتابخانه و سالن ورزشی و آزمایشگاه و کارگاه و اتاق بازی! در کلاس درس هم آنچه مدنظر است تخته است و میز و صندلی و دیوار و پنجره و گرمایش و سرمایش نه انسان معلم و دانش‌آموز اگر قرار است مدرسه و کلاسی ساخته شود باید تعداد بیشتری دانش‌آموز را در خود جای دهد و سالن امتحانات بر سالن ورزش و کلاس بر اتاق مطالعه مقدم شود. مسئله بعدی در فضای فیزیکی مدرسه طراحی‌های یکسان و مشابه در تمام کشور، بدون توجه به وضعیت اقلیمی و فرهنگی مناطق است. گویی قالبی برای همه مدرسه‌ها طراحی‌شده و همۀ مدرسه‌ها از آذربایجان گرفته تا خوزستان و از ایلام گرفته تا خراسان با تفاوتی بسیار ناچیز در آن قالب ریخته و ساخته‌شده‌اند. اگر به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به‌عنوان عالی‌ترین سند و مبنای وزارت آموزش و پرورش و نظام تربیتی کشور، نگاهی انداخته شود، برای مدرسه در افق چشم‌انداز ١٤٠٤ ویژگی‌هایی برشمرده شده است؛ اما سؤال این است که از سال ۱۳۹۰ تاکنون (۱۳۹۹) نهادهای متولی ساخت و طراحی مدرسه‌ها از منظر کلیت سند به‌طور عام و این ویژگی‌ها به بازنگری در طراحی و ساخت مدرسه‌ها اقدام کرده‌اند یا خیر؟

به نظر می‌رسد با توجه به برخی مشکلات پیش‌گفته این اقدامات در حیطه‌ی فضای فیزیکی و کالبد محیطی مدرسه‌ها ضروری است:

توجه به اصول و مبانی معماری در طراحی و ساخت مدرسه؛

توجه به نیازهای تربیتی و تقدم آن‌ها در طراحی و ساخت مدرسه؛

بازنگری جدی در یکسان‌سازی فضاهای آموزشی و پرورشی و توجه به اقتضائات سنی جنسیتی محتوایی بومی و اقلیمی برای ساخت و طراحی مدرسه؛

آسیب‌شناسی جامع مدرسه‌های موجود با رویکرد تربیتی، با تکیه‌بر اصول و مبانی تربیت اسلامی؛

استفاده از متخصصان تربیت اسلامی در تدوین اسناد و آیین‌نامه‌های بالادستی طراحی و ساخت مدرسه؛

توجه به مکانه‌ای تربیتی و خلاقیت محور و تقدم یادگیری فعال بر آموزش خشک و یک سویه در طراحی و ساخت مدرسه؛

پرهیز از جابه‌جایی مدرسه‌ها، بدون تغییرات محیطی متناسب با جنسیت و سن دانش‌آموزان؛

ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای تغییر ماهیت کلاس‌های درس از آموزش یک سویه به محیط فعال وزنده آموزشی و پرورشی؛

نظارت بیشتر بر مدرسه‌های دولتی استیجاری و مدرسه‌های غیردولتی، برای تأمین فضاهای تربیتی و خلاقیت محور؛

طراحی فضای مناسب برای مطالعه ورزش بازی تغذیه، نماز و پرهیز از اختصاص فضاهای نامناسب به آن‌ها

آینده پژوهی و بلندمدت نگری در طرح تفصیلی محلات و شهرها و روستاها و بازنگری در وضعیت موجود تغییر کاربری‌ها؛

توجه به نظرات کارشناسان آموزش و پرورش در صدور مجوزهای ساخت‌وسازهای عمودی در شهرها؛

تغییر استانداردها و معیارهای موجود طراحی و ساخت مدرسه‌ها با توجه به‌ضرورت‌های تربیتی

پلان مدارس

معمولاً ۵ نوع پلان اصلی برای مدارس موردقبول واقع شده‌اند:

پلان فشرده

پلان حیاط دار

پلان شعاعی

پلان خطی

پلان ارگانیک

اصول طراحی مدرسه

هر طرحی دارای اصول اولیه است که این اصول خلاقیت در طرح را از بین نمی‌برد بلکه طرح را از آشفتگی می‌رهاند.

مهم‌ترین خصوصیاتی که در ساختار کلی یک مدرسه می‌تواند موردتوجه قرار گیرد در زیر ذکرشده است:

الگوهای سازمان‌دهی مختلف و تلفیق آن‌ها

فضاهای عمومی و ارتباط با جامعه (که معمولاً در مجاورت ورودی ساختمان مدرسه هستند)

ناحیه‌های مختلف فضایی (مانند ناحیه کلاس‌ها، ناحیه فضاهای عمومی، ناحیه فضاهای باز بیرونی و…)

نقش راهروها به‌عنوان مسیر و هسته سازمان دهنده، نقاط تأکید مسیر (ابتدا و انتهای مسیر)، فضاهای هم‌جوار مسیر، فضاهای درون مسیر و مانند آن.

فضاهای باز بیرونی (به‌صورت درون‌گرا یا برون‌گرا).

استفاده از دسته فضاها و تشکیل واحدهای هم‌جوار فضایی که خصوصاً در سازمان‌دهی کلاس‌ها مؤثر است.

مدرسه و نقش آن در تعلیم و تربیت ارزش‌ها

مدرسه از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی، تربیتی و آموزشی و اصلی‌ترین رکن تعلیم و تربیت است که به‌منظور تربیت صحیح دانش‌آموزان در ابعاد دینی، اخلاقی، علمی، آموزشی، اجتماعی و کشف استعدادها و هدایت رشد متوازن روحی و معنوی و جسمانی آنان بر اساس اهداف مصوب دوره‌های تحصیلی و برابر ضوابط و دستورالعمل‌های وزارت آموزش و پرورش تأسیس و اداره می‌شود. انتقال ارزش‌های اساسی جامعه در کانون اصلی توجه نظام آموزشی قرار دارد، به‌گونه‌ای که مدرسه دانش‌آموزان را متعهد می‌سازد ارزش‌های جامعه را درونی سازند. در مدارس، آموزش ارزش‌ها در لابه‌لای دروس گوناگون صورت می‌گیرد و کارایی تعلیم ارزش‌ها در هر درس، به میزان درک معلم از اهداف موردنظر در آن درس بستگی دارد. معلم با شناخت امکانات، به تجهیز محیط آموزشی می‌پردازد و با شناخت علایق و توانایی شاگردان، آنان را در جهت صحیح یادگیری هدایت می‌کند؛ چراکه موفقیت در مدارس مستلزم آن است که معلمان عقاید دیگران را بپذیرند. نظام آموزش و پرورش از طریق روش‌هایی که در امر تدریس به کار می‌گیرد ارزش‌ها و برداشت‌های خاصی را در ذهن دانش‌آموزان جای می‌دهد و در روند تبیین ارزش‌ها، همسالان از طریق کنش متقابل، نقش مهمی ایفا می‌کنند، به‌گونه‌ای که نظام‌های آموزشی در دنیا تلاش می‌کنند از توانایی‌های منابع انسانی خود سود ببرد. اگر نظام‌های آموزشی به‌سوی مدیریت «مدرسه محور» کشیده شده‌اند خواهان گذر از مدیریت «فرادست ـ فرودست» و حرمت گذاشتن به توانمندی منابع انسانی هستند. محتوای درسی هم مسیر رسیدن به هدف‌های اجرایی را برای شاگردان میسر می‌سازد. مطالب محتوای آموزشی باید در یک خط مشخص و با توجه به ساخت ویژه هر رشته و یادگیری قبلی شاگردان تنظیم شود. محتوای آموزشی باید مرتبط بازندگی روزمره و محیط اجتماعی باشد. همه این امور در یک فضای مناسب درسی امکان‌پذیر است و سرانجام، معلم از طریق ارزشیابی، به وجود قوت و ضعف تدریس خود و کفایت ابزارهایی که در تدریس به‌کاربرده است، پی می‌برد.