کتاب تاثیر ‏طرح ‏و ‏نقش ‏فرش ‏دوره ‏قاجار ‏در ‏صادرات

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 11
فصل 1: تعاریف کلیدی و تاریخچه 15
فرش در جایگاه زیرانداز 16
تاریخچه فرش در ایران 17
هخامنشیان و فرش پازیریک 20
اشکانیان و فرش مقبره لو_کان 22
ساسانیان و فرش شهر قومس 23
فرش در قرون اولیه اسلامی 25
فرش در دوره سلجوقی 25
فرش در دوره ایلخانان مغول 28
فرش در دوره تیموری 29
دوره صفویه عصر زرین قالی‌بافی 29
فرش در دوره افشار 31
فرش در دوره زندیه 32
فرش در دوره قاجار 33
فرش در دوران فتحعلی شاه قاجار 34
فرش در دوران محمد شاه قاجار 35
فرش در دوران ناصرالدین شاه قاجار 36
مراکز قالی‌بافی در زمان قاجار 37
آذربایجان 37
کرمان 40
اصفهان 45
مشهد 46
کاشان 48
فرش سلطان آباد 49
قالی همدان 50
فرشهای بومی و عشایری 50
سایر مراکز قالی‌بافی 52
نقوش قالی ایرانی 52
دسته بندی طرح و نقشه های فرش‌های قاجار 53
نقش گل‌فرنگ 55
انواع گل‌فرنگ 56
قالی تصویری 57
طبقهبندی انواع قالی تصویری 58
سایر تغییرات در فرش قاجار 63
شرایط اجتماعی قاجار 63
وضعیت اقتصاد ایران در دوران حکومت قاجار 64
وضعیت تولید و سرمایه‌داری در دوره قاجار 65
علل انحطاط اقتصاد ایران در دوران قاجار 66
فصل 2: بررسی فرش در دوران قاجار از منظر صادرات 69
وضعیت صادرات و واردات در دوران قاجار 69
نقش نظام گمرکی در صادرات و واردات 70
نقش بنادر تجاری در صادرات و واردات 71
موانع رشد صادرات در دوره قاجار 73
وضعیت صادرات برخی محصولات در دوران قاجار 74
ابریشم 74
نساجی 75
جایگاه فرش در دوران قاجار 76
اشتغال در صنعت فرش در دوران قاجار 77
عوامل بومی در احیا و رونق صادرات فرش 78
وضعیت ابریشم و قالی در دوران قاجار 79
عوامل خارجی در احیا و رونق صادرات صنعت فرش 80
اهدا فرش به بزرگان دیگر کشورها 81
نمایشگاههای بینالمللی 81
سفرنامهها و سیاحان خارجی 84
شرکت های چند ملیتی 85
شرکت‌های انگلیسی (شرکت زیگلر) 86
شرکت‌های ایتالیایی(شرکت نیرکو کاستلی و شرکت آندریا) 88
شرکت‌های آمریکایی (شرکت قالی شرق) 89
شرکت‌های روسی(شرکت محمدُف گنجهای، شرکت نادژدا و غیره) 90
شرکت‌های آلمانی(شرکت پتاگ) 93
عوامل کاهش تقاضای جهانی فرش ایران 95
فصل 3: مطالعه سه نمونه فرش از منظر طرح و نقش 97
موزه آستان قدس رضوی 97
تجزیه و تحلیل سه مورد از قالیهای موزه آستان قدس رضوی 98
تأثیرات طرح و نقش روی صادرات قالی 106
منابع و مآخذ 109

فرش در جایگاه زیرانداز

زمانی که انسان فهمید روی زمین سرد و پر از خار و حشره نمی‌تواند زندگی کند، شروع به استفاده از پوست و سپس پشم­هایی درهم تنیده جانوران اطراف خود کرد. تهیه زیرانداز ساده با پیچیدن شاخه­های نرم درختان برای نرم­کردن محل استراحت از زمان‌های بسیار دور شروع شده است. از آنجا که بافت­های اولیه فرش به دلیل عدم کیفیت دوام نیاورده­اند، هیچ یک از حدسیات و تئوری­های مورخان و محققان نمی‌تواند زمان دقیقی برای تهیه اولین نوع از این پدیده زیبایی انسانی را تعیین کند. انسان در دوره‌های بعد از نی برای تهیه زیرانداز استفاده کرد و پس از آشنایی با کشاورزی و دامپروری از پنبه و پشم حیوانات زیراندازهایی همچون نمد، گلیم و سپس قالی گره­دار تولید کرد. تاریخچه فرش به دوران­های باستانی مصر و آشور بازمی­گردد تا جایی که اغلب مورخان و پژوهشگران این دو تمدن را گهواره فرش‌بافی جهان می­دانند. مبنای چنین نظریه­ای را باید به­طور مثال در فصل هجرت قوم بنی اسرائیل که درباره آرایش خیمه­ها و استفاده از قالی در تورات سخن گفته شده، جستجوکرد. همچنین ستون یادبودی از شلمنصر دوم آشوری یافت شده که در آن نقش دو تخته فرش با ریشه­های بلند حکاکی شده است(محمدی‌فر، آیت‌الهی و چیت‌سازیان ، 1389: 27). با توجه به آثار باستانی و کشفیات پژوهشگران مشخص شده که هنرهایی همچون سبدبافی^[1]، بوریابافی^[2] و گلیم­بافی^[3] مقدمه‌ای برای پیدایش هنر اصیل فرش­بافی بودند. فرش‌های نخستین دارای طرح‌های ساده، شکسته و ذهنی بوده و بیشتر برای رفع نیاز افراد تولید می‌شده است. رواج فرش‌های گره بافت در میان عشایر امری تدریجی بود. نوع زندگی عشایر خصوصاً کوچ‌رو بودن آن‌ها بر تولید دستگاه و بافته­ها بسیار تأثیر داشت. در ابتدا فرش با ابزار و لوازم ساده تولید می‌شد و محصولات ایجاد شده در ابعاد کوچک و طرح‌های ذهنی و بافته­ها اغلب جنبه خودمصرفی داشت(امینی، آشوری و چیت‌سازیان، 1390: 33).

تاریخچه فرش در ایران

وجود قدیمی­ترین گره­های بافت فرش پرزدار که امروزه به بی­گره بافی شهرت یافته نشان می­دهد که قالی کرمان سابقه­ای بیش از هزار سال دارد. استفاده از بافت پود بین دو رج بافت جز ویژگی­های خاص قالی ایرانی است. همچنین بسیاری از قالی­های ایران در گذشته به روش U یا V بافته می­شدند که این موضوع در قالی­های مصری متأثر از قالی ایرانی دیده می­شود(ژوله، 1381: 163). فرش از دیرباز به عنوان کالای اقتصادی و اجتماعی در ایران مطرح است که ریشه آن به دوران هخامنش و شاید قبل از آن باز می­گردد. با گذشت زمان فرش ایرانی به جایگاهی رسیده که در اغلب کشورهای جهان فرش را با نام ایران می­شناسند. جدا از ابعاد اقتصادی یک کالای فرهنگی است که هویت ملی در گرو آن است. فرش‌بافی شغلی رایج در کشورهایی همچون ایران، چین، ترکیه، هند، پاکستان، روسیه، مصر، نپال و افغانستان است. قالی ایران در گذر قرن­ها علاوه بر جلوه­ای از هنر صنعت این سرزمین، نشان دهنده فرهنگ مردم آن نیز می­باشد. در نقش­های سنتی ریشه­دار برخی نگاره­ها که مرتبط با فرهنگ کهنسال ایران است، دیده می‌شود. ایرانیان را نمی­توان مدعی تولید اولین فرش قلمدادکرد، اما سهم عظیمی در تولید این هنر گرانبها دارند(مهدوی‌شهر‌ی و سادات‌رخشان، 1393: 26-27). به عنوان مثال تعداد زیادی از فرش‌ها مزین به نقش پرندگان باشد. این پرندگان در میان شاخ و برگ درختان در حال پرواز یا نغمه­سرایی هستند. به دلیل مفاهیم و معانی عمیق و نمادین در میان پرندگان متنوع در طبیعت همواره طاووس، سیمرغ، هدهد و طوطی جایگاه ویژه­ای دارند. به عنوان مثال طاووس تداعی­کننده بهشت، سیمرغ نماد حق و هدهد نماد نفس ناطقه و جان پاک انسان­هایی است که طالب و سالک حقیقت هستند. نقش‌مایه پرنده تجلی آرزوی دیرین و همواره آدمی برای پرواز به سوی عالم بالا و روحانی است(صباغ‌پور و شایسته فر، 1389: 11).

شکل 1- 1­. حاشیه مرغابی در قالی­های یلمه

(توفیقی بروجنی، شبانی بروجنی،1397).

اغلب ترکیب­بندی و زاویه دید در قالی ایرانی به صورتی است که فضاهای اصلی دارای نظام مهندسی و بر مبنای محورهای صلیبی شکل یافته است. به عنوان نمونه هنگام استفاده از الگوی رایج چهارباغ، تأکید بر محور اصلی جوی­ها، تنوع فضایی و مرکزیت حوض از طریقه تجسم بصری قابل مشاهده است. ساختار و نقش‌مایه­ها دارای قرینگی، ریتم، فضاهای باز و گسترده در کنار انواع حوض­های هندسی دیده می­شودکه به دلیل قرارگرفتن قالی روی زمین زاویه دید از بالا بر سطح قالی حاکم بوده و دیدی فضایی را القا می‌کند(محمدزاده و نوری، 1396: 10). همچنین کیفیت و نوع پشم گوسفندان ایران نقش مهمی در تکامل زیبایی هنر فرش‌بافی دارد؛ زیرا آفتاب پشم گوسفندان را به­گونه­ای درمی­آورد که پس از بافت هیچگونه تغییر شکل نمی‌دهد، در صورتی که بعضی از پشم­ها پس از مدتی روی هم خوابیده و قالی شکل نازیبایی پیدا می­کند. کرمان، خوی، ماکو، سبزوار، کرمانشاه و خرم آباد جز شهرهایی هستند که محصول پشم آن‌ها برای بافت فرش مناسب است. حضور رنگ در زندگی بشر، حاصل آمیزش زندگی انسان با طبیعت و برآمده از نوعی نیاز روحی است. همچنین در هنرهای سنتی، ارزش آن به گونه‌ای است که دنیایی از مفاهیم، به روی بیننده می‌گشاید. در میان این هنرها، رنگرزی سنتی نیز از جایگاهی استوار بر یک فرهنگ مردمی برخوردار بوده و به شیوه‌ی استاد- شاگردی، سینه‌به‌سینه منتقل شده است. رنگرزی هنری است که از گذشته تا کنون به سه صورت عشایری، خانگی و کارگاهی انجام شده است. رنگ کردن پشم با مواد نباتی همچون روناس، برگ مو، اسپرک، پوست انار، پوست سبز گردو، پوست بلوط، مازو، برگ چنار، برگ سیر و گلابی صورت می­گرفته است. زیرا اینگونه رنگ­ها دارای ثبات شستشویی، ثبات سایشی، ثبات نوری و اثر لکه­گذاری نسبتاً عالی هستند. به عنوان مثال برگ درخت پسته به عنوان یک ماده رنگزای طبیعی توانایی تولید شید رنگ های زرد، زرد لیمویی، سبز زیتونی، خاکستری، سیاه و کرم را دارد. در مثالی دیگر می­توان از گیاه اسپرک از تیره کوکناریان نام برد که دارای رنگزای زرد از گروه فلاونوئید است که مهمترین ساختار رنگزای آن لوتئولین می‌باشد. این رنگزا به دلیل شفافیت و قدرت رنگی بالا و نیز ثبات‌های عمومی بهتر نسبت به دیگر رنگزاهای زرد طبیعی دارای اهمیت است. گیاه نسترن زرد یکی از گونه های رز است که در ایران و خصوصاً در کردستان رشد می­کند. قابلیت رنگزایی مناسب نسترن زرد بر روی الیاف پشم و حصول فام­های رنگی متنوع بسته غلظت رنگزا و دندانه مصرفی آن دارد. به طوری که طیف­های مختلف رنگ زرد را از زرد روشن تا زرد سیر (پررنگ) خاص، سبز زیتونی، و حتی طیف­های قهوه­ای شامل می­شود. (اکبری، شیرازی و یاوری، 1391: 87).

هخامنشیان و فرش پازیریک

در سال ۱۹۴7م/1326ه.ق پروفسور “سرگی رودنکو^[4]” در پی اکتشافات خود به تعداد قابل توجهی دست بافته دست یافت. در گورکان پنجم آن منطقه فرشی به قدمت ۴۰۰ تا ۵۰۰ قبل از میلاد یافت شد که به “پازیریک^[5]” معروف شده است. این فرش احتمالاً به عنوان روپوش یا روکش روی زین اسب استفاده می‌شده است. گره آن ترکی متقارن و جنس تار و پود آن پشمی است. احتمالاً رنگ­های اصلی آن قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی بوده است. مواد اولیه آن با رنگزاهایی همچون نیل و قرمز دان رنگ شده است. ابعاد این قالی 89/1 در 89/1 سانتی­متر و به صورت مربعی شکل ‌است. نقوش‌ فرش شامل تصویر سوارکاران، آهوان در حال چریدن و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است. همچنین این فرش حاشیه‌ای گل‌دار دارد(محمدی‌فر، آیت‌الهی و چیت‌سازیان ، 1389: 27). همچنین از پارچه دوران هخامنش نیز به جز قطعات مکشوفه در پازیریک چیز دیگری برجای نمانده است. البته در موزه “آرمیتاژ” گلیمی پشمی وجوددارد که در پازیریک پیدا شده و روی آن ملکه­هایی مقابل آتشدان ایستاده­اند. در این دوران بنا به گفته مورخان داشتن پارچه­های پشمی نرم و لطیف شهرت داشته و بافندگان برای دوام بیشتر پارچه و شفاف نگه­داشتن آن از عسل و موم استفاده می­کردند(موسوی و آیت­اللهی، 1390: 6). نقش­مایه­های زیبا و متنوع قالی پازیریک هر کدام صاحب فلسفه و هدف خاصی نزد آفرینندگان خود بودند و ارتباطی اسطوره‌ای با باورهای آئینی و اعتقادی خالقین خود داشته­اند که در بین نقوش درهم تنیده شده است. هنرمند تمام تلاش خود را در جهت نمایش مبارزه خیر و شر به تصویر کشیده است. آرایش نقش­مایه­ها صحنه نبرد اهورا و اهریمن و خوبی و بدی را به نمایش گذاشته­اند. همنشینی نقش­مایه­ها علاوه بر این­که قالی پازیریک را صاحب ساختاری متعادل کرده، باعث شده تا جلوه­هایی از فناناپذیری و جاودانگی جهان ابدی در جهان مادی به تصویر کشیده شده و تجسم ‌یابد. همچنین خالق قالی پازیریک با انتخاب ابعاد مربعی برای قالی که همواره در هنر مردمان باستان معرف زمین و جهان مخلوق است و با انتخاب نقش­مایه­هایی که نمادهای مادینگی و زایش هستند، جاودانگی برای حیات انسان و آنچه حیات او را با آن وابسته است را در پهنه زمین خاکی آرزو می‌کنند واین آرزو را به تصویر کشیده‌اند(آذری و نوروز برازجانی، 1391: 8). نقش­مایه­های موجود در حاشیه­ها و متن قالی پازیریک به ترتیب عبارتند از تکرار نقش جانور افسانه­ای “گریفین^[6]” یا “شیردال” درون قاب­های مربع شکل، حاشیه­های درونی و بیرونی با حالت آرام و باوقار که به تعداد ۱۲۳ بار در حالی که خود را سر خود را به عقب برگردانده تکرار شده است. جهت حرکت این نقش­مایه دردو حاشیه یاد شده برعکس یکدیگر است. تعداد 28 اسب به همراه ۱۴ سوار و ۱۴ “ستوربان^[7]” به طور متعادل و متناوب به صورت پیاده و سواره در حاشیه بزرگ تقسیم شده­اند. نقش مایه گل نیلوفر آبی که به تعداد ۶۲ بار در حاشیه کوچک میانی در فواصل منظم و مرتب تکرار شده است. نقشه گوزن شاخدار که به تعداد ۲۴ بار و بر خلاف جهت حرکت ردیف اسبان و سواران در حاشیه بزرگی میانی در حال چَرا به تصویر کشیده شده است. همچنین مربع­هایی به تعداد ۲۴ عدد در چهار ردیف منظم افقی و عمودی است که داخل مربع­ها طرح گل نیلوفر آبی از جنس گل­های حاشیه کوچک میانی وجوددارد(میرزایی، 1396: 4 – 5). در ادامه در تصویر(1-2) فرش توضیح داده شده، آمده است.

اولین قالی تاریخی در قرن اول تا سوم پس از میلاد فرش مقبره لو-کان است که در چین دیده شده است. پشم آن از نوع پشم ناحیه قفقاز است که متعلق به ایران آن دوران می­باشد که از نظر تاریخی احتمالاً همزمان با دوره حکومت اشکانیان می‌باشد(محمدی‌فر، آیت‌الهی و چیت‌سازیان، 1389: 30). در این میان تجارت ابریشم نیز برقراربوده است. با تأسیس سلسله “هان” در چین در سده دوم پس از میلاد با تسلط کامل چین بر تجارت ابریشم توانست انواع مختلف ابریشم خام و بافته دست یابد. در این میان ایران یک رقیب تجاری مهم برای چین محسوب می­شد که سعی در حفاظت از محصولات ابریشمی خود داشت(موسوی و آیت­اللهی، 1390: 7). احتمال زیاد وجود دستبافته­های ابریشمی همچون فرش ابریشمی نیز در این دوران دور از انتظار نیست. همچنین در دوره اشکانی قالیچه­های ایران از رنگ­های مختلف و با قیمت­های گزاف زینت بخش قصرهای رومی بودند(اسعدی و معماری، 1389: 3).

ساسانیان و فرش شهر قومس

به گواه تاریخ در سال ۶۲۸ میلادی زمانی که امپراتور بیزانس کاخ خسرو دوم یا خسرو پرویز را تاراج کرد، در میان بسیاری از پارچه­های نفیس و بافته­های دستی قالی­های گره بافت نرم و فرش­های سوزن­دوزی شده به دست آمد. در سالنامه “سوئی[9]” سال‌های ۵۹۰ تا ۶۱۷ میلادی از فرش­های پشمی ساخت ایران سخن گفته شده است که نشان می­دهد در آن دوره فرش صنعت مهمی بوده است که اعتبار بین­المللی نیز به دست آورده بود. “هیو ئن تسیانگ[10]” سیاح مشهور چینی در آغاز قرن هفتم میلادی اوضاع مالی غرب آسیا را اینگونه شرح داده است. او محصولات صنعتی ایران را به طور خلاصه معرفی می­کند و می­نویسد:” محصولات عمده این کشور طلا، نقره، مس، بلور کوهی، مروارید نادر الوجود و مواد گرانبهای دیگری است. صنعتگران این ملک پارچه­های ابریشمی، پشمی، قالی و چیزهای دیگر می­بافند”. “آرتور اپهام پوپ[11]” نیز در کتابی تحت عنوان”منیه الفضلا فی التواریخ الخلفا والوزرا ” درباره حضور فرستادگان حضرت رسول(ص) در دربار خسروپرویز برای دعوت به اسلام چنین نقل می­کند که:” رستم سردار ایرانی فرستادگان را در شادروان خود به حضور پذیرفت که بر تختی زرین نشسته و بر ناز بالش­های زرین تکیه داده بود و در کف تالار فرش­های زرین گسترده بود که کاخ سلطنتی را تزئین می­کرد. اغلب موضوعات تزئین متناسب با وقایع مختلف درباره زندگی شاهانه بود و مفاهیم رمزی و نمادین داشت”(احمدی پیام و شادرخ، 1399: 3-4). در سال 1967م تک فرش پرزدار در بین حفاری­های شهر “قومس[12]” در خراسان به دست آمد که در پی آزمایش­های صورت گرفته روی آن در موزه “متروپولیتن[13]” نیویورک احتمال داده می‌شود که تاریخ آن متعلق به اواخر پارتی­ها و اوایل ساسانی است. همچنین از فرش تاریخی و جواهر نشان “بهارستان” روایت­های متفاوتی از ” محمد بن جریر طبری”، “ابوالعلا بلعمی” و “ابوعلی مسکویه رازی” وجود دارد. اکثر کارشناسان آن را با فرش “بهار خسرو” یکی می‌دانند. به گزارش طبری ۶۰ ارش[14] پهنا و ۶۰ ارش درازا طول داشته است. طرح فرش مستطیل شکل و  دارای نقش باغ بوده که به چهار قسمت تقسیم می­شده است. حاشیه فرش با سنگ­های گرانبها همچون زمرد، یاقوت، مروارید و فیروزه آراسته شده بود که چمنزاری سرسبز و بهار زیبا را به نمایش می­گذشته­است. این فرش هنگام فتح تیسفون به دست جنگجویان افتاد و تکه تکه شد(محمدی‌فر، آیت‌الهی و چیت‌سازیان ، 1389: 31 – 33). همچنین در دوران ساسانی با توجه به سالنامه­های چینی قالی از جمله فراورده­های ایران برای صادرات این کشور محسوب می­شد. در برخی منابع رومی از قالی­های نرم ایران که جز اشیا غارت شده توسط سربازان رومی در جنگ “هراکلیوس[15]” امپراتور روم شرقی با خسرو پرویز در اوایل قرن هفتم میلادی بود،نام برده­اند. در “طاق بستان” بر سنگ نگاره­ها نمونه­ای از یک قالیچه بر بالای  یکی از قایق­ها دیده می­شود. طبری درباره قالی بهار خسرو می­گوید که این فرش در دوره خسرو انوشیروان بافته شده و تا زمان یزدگرد سوم در قصر مدائن برای برگزاری بعضی از جشن­ها از آن استفاده می­شد(اسعدی و معماری، 1389: 4). البته همان طرح­ها و نقوش مجسمه‌سازی، سفال­سازی و سایر تزئینات معماری در منسوجات و دستبافته­های دوران ساسانی نیز دیده شده است. به­طورکلی در این دوران پارچه­ها معمولاً از ابریشم و پشم بافته می‌شدند و پرورش کرم ابریشم در ایران رایج بود. مراکز عمده ابریشم حریربافی در خوزستان(شوش) قرار داشت(موسوی و آیت­اللهی، 1390: 8).