کتاب ارزیابی کارائی شعب بانکها با استفاده از روش پوششی دادههای شبکهای

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 9
مقدمه 9
فصـل دوم 15
بررسی ادبیات نظری و پیشینه مطالعه 15
ارزیابی عملکرد 16
مفهوم کارایی 17
انواع کارایی 18
روش‌های پارامتری 20
روش‌های ناپارامتری 20
مدل های پایه ای تحلیل پوششی داده ها 22
مدل CCR 22
مدل نسبت CCR 22
مدل BCC 25
مدل نسبت BCC 25
رگرسیون و تحلیل پوششی داده ها 25
مزایا و معایب تحلیل پوششی داده ها 26
ابعاد مدل ارزیابی عملکرد متوازن 28
دلایل استفاده از مدل ارزیابی عملکرد متوازن 29
کاربردهاي ارزيابي عملکرد متوازن 31
محدوديت های مدل ارزيابي عملكرد متوزان 32
پیشینه مطالعه 36
فصـل سوم 47
روش مطالعه 47
شیوه رتبه بندی شعب 52
جامعه آماری و روش نمونه‌گیری 53
اﻋﺘﺒﺎر اﺑﺰار اﻧﺪازه ﮔﯿﺮي (ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ) 55
فصـل چهارم 57
تجزیه و تحلیل داده‌ها 57
کارایی شعب بر اساس مدل 58
کارایی شعب از منظر آموزش 58
سنجش کارایی براساس گروه هدف (مرجع) 64
کارایی شعب از منظر فرآیند های داخلی 68
سنجش کارایی براساس گروه هدف (مرجع) 74
کارایی شعب از منظر مشتریان 77
سنجش کارایی براساس گروه هدف (مرجع) 83
کارایی شعب از منظر مالی 87
سنجش کارایی براساس گروه هدف (مرجع) 93
کارایی شعب (کلی) 97
سنجش کارایی براساس گروه هدف (مرجع) 98
فصـل پنجم 109
نتایج و پیشنهادها 109
منـابع و مآخـذ 113
منابع فارسی 113
منابع غیر فارسی 116
پیوست 119

عملکرد سازمانی همواره اثر قابل ملاحظه ای بر فعالیت های سازمان دارد و روش ها و ابزار ارزیابی دقیق عملکرد، همواره یکی از مباحث مهم در تحقیقات سازمانی و آکادمیک است. از طرفی توان مدل های تحلیل پوششی داده ها در ارزیابی عملکرد و اندازه گیری کارایی سبب شده است که تحقیقات وسیعی در حوزه‎های علمی مختلف انجام گیرد. با توجه به اهمیت بسیار بالای بانک ها در رشد و توسعه اقتصادی کشورها، ارزیابی عملکرد بانک ها از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. امروزه بانک ها در اقصی نقاط جهان با عملیات وسیع بانکی می توانند شرایط مناسبی را برای رشد و پیشرفت در بخش هاي مختلف اقتصادي فراهم آورند. به دلیل عدم توسعه کافی بازارهاي سرمایه مانند بازار بورس در اقتصاد ایران، سیستم بانکی اهمیت خاصی در بازارهاي مالی کشور پیدا می کند، چرا که در عمل بانک ها عهده دار تامین مالی بلند مدت می باشند. ساختار بانکی کشور بدین صورت است که با افتتاح حساب های مختلف و قبول پس انداز ها و سپرده های کوتاه مدت و بلند مدت، ضمن نگهداري وجوهات به عنوان یک خدمت براي مشتریان خود، با بهره گیري از نیروي کار و سرمایه فیزیکی اقدام به پرداخت تسهیلات، سرمایه گزاری مستقیم و سایر خدمات بانکی می نماید؛ یعنی بانک ها به عنوان یک واسطه گر مالی عمل می کنند. از مهم ترین وظایف بانک ها تأمین نقدینگی براي سرمایه گذاري در زمینه های مختلف و خریدهاي مصرفی مردم است. لذا عملکرد نادرست و ناکارا می تواند آنها را در انجام این وظیفه دچار مشکل کرده و تبعات آن متوجه اقتصاد کشور گردد. اندازه گیری کارایی یکی از اقدامات اساسی درجهت ارتقای سطح عملکرد بانک ها است.
در اقتصاد مبتنی در بازار، نظام بانکی مسئولیت بسیارسنگینی بر عهده دارد و یکی از مهمترین اجزاي اقتصادي کشور است. بانکهامی توانند با فراهم آوردن سرمایه مالی براي بخش هاي اقتصادي، شرایط مناسبی را براي سرمایه گذاري فراهم آورند و باعث افزایش اشتغال و تولید ملی شوند. بانکها حتی با تأمین اعتبار براي متخصصان می توانند باعث ایجاد فرصت هاي شغلی جدید وتوزیع بهتر درآمد در سطوح جامعه شوند. افزون بر این، بانکها با نگهداري پول نقد و تسهیل در نقل و انتقال آن حافظ اموال شخصی، دولتی و مبادلات داخلی و خارجی هستند. بانک ها همچنین به عنوان عامل اجراي سیاستهاي پولی نقش مهمی در ثبات اقتصادي دارند (کردو همکاران،1390). تهدیدات و فشارهاي ناشی از جهانی شدن و رشد روز افزون موسسات مالی و اعتباري غیر بانکی در سالهاي اخیر بانک ها را بر آن داشته براي بقاء و رقابت در بازار باایجاد مراکز تحقیقات و انجام فعالیت هاي پژوهشی در زمینه وضعیت خود در مقایسه با سایر بانک ها نسبت به بهبود عملکرد خود در بازار داخلی و خارجی اقدام نمایند. در این راستا راه حل منطقی و بسیارکارساز می تواند وضعیت بانکها را از نظر عملکرد کلی مشخص نماید، انجام فرایند هاي مرتبط با ارزیابی عملکرد و محک زدن وضعیت خود در بازار تا به این طریق آنها بتوانند ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت خود وضعیت موجود خود را بهبود دهند تا آنجا که محققین اطلاع حاصل نموده اند ارزیابی عملکرد و متعاقب آن رتبه بندي شعب به صورت روش هاي سنتی با استفاده از نسبت هاي مالی و شاخص هاي مالی رایج صورت می پذیرد که این امر مسئله ارزیابی عملکرد را به چالش واداشته است لذا استفاده از سیستم ارزیابی عملکرد که تنها بر شاخصهاي مالی متکی هستند می توانند باعث مشکلاتی براي سازمان شود (ثریایی و قاروئی، 1388).
یکی از روش هاي پرکاربرد در سنجش کارایی فنی سازمان ها، تحلیل پوششی (فراگیر) داده‌ها است. تحلیل پوششی داده ها یک تکنیک ناپارامتریک کلاسیک و مبتنی بر برنامه ریزي ریاضی می باشد که براي مقایسه ارزیابی کارایی مجموعه اي از واحدهاي تصمیم گیري مشابه به کار می رود و مزیت قابل توجه آن، عدم نیاز آن به تعیین مشخصات پارامتریک (همچون تابع تولید) براي بدست آوردن امتیازات کارایی است (سیرپولوس و تزیوکدیس 2010). به تعبیر دیگر تحلیل پوششی داده ها به عنوان یک ابزار مانا و استوار که در ارزیابی عملکرد سازمانهایی مانند شرکتهاي تجاري، بیمارستانها، آژانسهاي دولتی، مؤسسات آموزشی و… به کار میرود شناخته می شود که معیار واحدي از کارایی براي هر واحد نسبت به همتایان فراهم می کند (الماشاله و همکاران،2010).
با توجه به اینکه روز به روز بر تعداد مدلهاي تحلیل پوششی داده ها افزوده شده و هر یک جنبه تخصصی پیدا می کند، ولی مبناي همه آنها تعدادي مدل اصلی است که بنیانگذاران این روش یعنی چارنز، کوپر و رودز طراحی کرده اند. از جمله این مدلها می توان به مدل «چارنز، کوپر و رودز» (1978) با عنوان CCR اشاره کرد که فرض بازدهی ثابت به مقیاس (CRS) در تحلیل استفاده شده است. همچنین مدل دیگر، مدل ارائه شده توسط «بنکر، چارنز و کوپر»، BCC باشد که با فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس (VRS) طراحی شده است (بال 2010).
مدل های DEA مورد استفاده در ارزیابی عملکرد بانک ها به صورت جعبه سیاه عمل می کنند. عملکرد در زمینه هایی از قبیل فنی، هزینه، بازده سود و بهره وری، با این فرض محاسبه می شوند که ورودیها مصرف می گردند تا خروجی ها تولید شوند.
عیب عمده این روش همچنان باقی است، اینکه درون واحدهای تصمیم گیری به صورت جعبه سیاه باقی می ماند، هیچ بررسی درون آنها صورت نمی گیرد و فقط به ورودی ها و خروجی های مدل نگاه می شود. درنتیجه، مدیر واحد نمی تواند منبع عدم کارایی را در درون واحد خود تشخیص دهد و تنها به این نکته پی می برد که کارا است یا خیر؟ (لوئیس و سکسون 2004)
بنابراین، اگر در اندازه گیری عملکرد، عملکرد زیرفرایندها در نظر گرفته نشود، درواقع یک تخمین ظاهری از کیفیت عملکرد صورت گرفته است. در رویکرد جعبه سیاه، تأثیرات روی ناکارآمدی از طریق عوامل داخلی و خارجی بررسی میشود. به منظور تجزیه وتحلیل عملکرد فرایندهای فرعی و منبع ناکارایی، برخی مطالعات به صورت ساختارمند، کارایی کلی را به کاراییهای جزئی تجزیه کردند (هوآنگ همکاران، 2012).

مدل های تحلیل پوششی داده های شبکه ای (NDEA)، کارایی کلی سازمان و کارایی هر کدام از زیرفرایندهای یک سازمان را اندازه گیری می کنند. همچنین، این مدلها اجازه میدهند تا کارایی کلی با استفاده از ارتباطات ریاضی بین کارایی سازمان و کارایی فرایندها تجزیه شود. در مدلهای، NDEA بجای ساختار سلسله مراتبی فعالیتها، از ساختار شبکه ای کمک گرفته شده است (هسیه و لین. ۲۰۱۰).
با علم بر این که در عصر اطلاعات و رقابت بین سازمان ها قرار داریم و هر سازمانی برای پیشی گرفتن از رقبای خود و حفظ و کسب مزیت رقابتی درصدد ایجاد روشی جدید برای تحول سازمان خود می باشد و همچنین نقش پراهمیتی که کارایی در پیشرفت جوامع دارد، بررسی همه ابعاد آن به ویژه به صورت تحلیل ریاضی به عنوان معیاری برای سنجش عملکرد امری اجتناب ناپذیر می باشد.
ارزیابی عملکرد به عنوان یکی از ضروری ترین زیر مجموعه های وظیفه کنترل- یکی از چهار عنصر دانش سازمان و مدیریت- در سازمان ها است که به اندازه گیری و سنجش وضع موجود می پردازد تا بتوان از آن به عنوان مبنایی جهت تصمیم گیری در مورد ادامه، تعدیل و یا جلوگیری از کاری که در حال انجام است استفاده نمود. رشد فزاینده تکنولوژی، موج گسترده اطلاع رسانی و توسعه خدمات ویژه و متنوع، بیش از پیش لزوم برنامه ریزی اصولی و سیاست گذاری همه جانبه را جهت ادامه حیات برای سازمان ها آشکار کرده است. سیستم های ارزیابی عملکرد سازمان ها، یک مکانیزم مهم کنترل در راستای خط مشی ها و سیاست های کلی سازمان بوده و اطلاعات مهم و حیاتی را در خصوص میزان تناسب و سازکاری عملکرد واحدها با برنامه ها، در اختیار مدیران قرار می دهند. البته وقوع این امر در گرو آن است که نظام ارزیابی عملکرد از جامعیت کافی برخوردار باشد تا نتایج آن قابل استفاده بوده و تمام جوانب فعالیت ها را مد نظر قرار دهد (اداره تحقیقات و برنامه ریزی، 1384، 7).
بانک تجارت به عنوان یکی از پنج بانک بزرگ تجاری کشور با توجه به اعتبار وقدمت وتوانمندی های کارکنان ومدیرانش می تواند پس از خصوصی سازی نیز همچنان به عنوان یک بازیگر مهم در اقتصاد کشور ایفای نقش کند. داشتن 17 درصد از مجموع منابع سپرده‌ای پنج بانک بزرگ تجاری وکسب بیشترین میزان EPS در میان این بانک ها نشان از توفیق بانک تجارت در تثبیت جایگاه خود پس از سهام در بورس دارد. اما گذار از سازمان دولتی به بنگاه خصوصی قدرتمند و با رعایت ملاحظات حاکمیت شرکتی نیازمند برنامه ریزی روشن و دقیق برای طی دوران گذار و پس از آن است. مطابق چشم اندازی که برای بانک تجارت ترسیم شده است این بانک باید بتواند به یکی از پنج بانک بزرگ خاورمیانه تبدیل شود و ضمن به حداکثر رساندن سود خود، سهم فعلی اش را از بازار منابع بانکی نیز حفظ کند. البته تحقق این مهم نیازمند افزایش ظرفیت بانک در یافتن فرصت های سرمایه گذاری جدید در داخل وخارج از کشور و توجه به برخی تغییرات بنیادین است؛ بنابراین برای رسیدن به این اهداف باید بانک تجارت از نظر سنجش عملکرد دارای عملکردی بالا ودارای شعبات کارای در تمام کشور باشد. امروزه شاخص های گوناگونی به عنوان معیار عملکرد سازمانها مطرح شده اند که کارایی، اثربخشی و بهره وری از مهمترین این معیارها هستند. از این رو مطالعه حاضر قصد دارد تا شعبات بانک تجارت استان زنجان را بـا اسـتفاده از تحليـل پوششي داده هاي شبكه اي مبتني بر متغيرهاي كمكي ارزيابي كنـد. از مزيـت هـاي عمـده مـدل استفاده شده در اين مطالعه، قابل استفاده بودن براي فرايندهاي شـبكه اي بـا هـر تعـداد مرحلـه، امكان وجود متغيرهاي خروجي و ورودي مستقل در مراحل ميانجي، امكان شناسـايي واحـدهاي مرجع در هر مرحله و محاسبة تصوير واحدهاي ناكارا براي رسيدن به كارايي 100 درصد، قـدرت تفكيك بالا و سنجش میزان ناكارايي به دليل استفاده از مدل، (SBM) امكان محاسبة كارايي هاي بخشي در قالب رويكرد منسجم و يكپارچه و لحاظ كردن وزن و اهميت هر يك از مراحل در مدل ارزيابي كارايي است.
نتایج این مطالعه می تواند مدیران وکارشناسان شعب بانک تجارت را جهت شناسایی شعب کارا و ناکارا یاری رساند و باعث شناسایی ویژگی های موثر درکارا بودن شعب وبه کارگیری این ویژگی ها موثر در شعب ناکارا گردد.

روش‌های ناپارامتری
این روش ها مبتنی بر یک سری بهینه سازی هستند که برای محاسبه کارایی نسبی از آنها استفاده می شود. عبارت نسبی در جمله بالا بسیار حائز اهمیت است، زیرا کارایی بدست آمده در این روش، نتیجتا مقایسه بنگاه های موجود با یکدیگر است. بنابراین، در صورتی که تعدادی از مشاهدات حذف و یا تعداد آنها زیاد شوند، ممکن است مقدار کارایی محاسبه شده نیز کم یا زیاد شود. بنابراین کارایی بدست آمده نسبی است نه مطلق.
در این تکنیک به شناخت شکل تابع تولید نیازی نیست و محدودیتی در تعداد ورودی ها و خروجی ها وجود ندارد.

از جمله روش های ناپارامتری می توان به روش های زیر اشاره نمود:
الف) روش وصل نقاط حدی
ب) روش تحلیل پوششی داده ها DEA.
روش وصل نقاط حدی
این روش بر اساس نقاط مشاهده شده به تعیین مرز کارایی می پردازد. اگر فرض نقاط مشخص در نمودار هریک نشان دهنده ترکیبات مختلف عوامل تولید x1, x2 برای تولید یک واحد محصول باشند (برای تمامی واحدهای مورد مقایسه در نمونه) با وصل نقاطی که به مبدا مختصات و محورهای مختصات نزدیک هستند و تمامی نقاط را پوشش می دهند، تابع محدبی بدست می آید که هیچ نقطه ای در زیر این تابع قرار نمیگیرد. تابع بدست آمده، تابع تولید مرزی می باشد وکارایی تمام نقاط نسبت به این خط مرزی سنجیده می شود (حلایی جواد، 1378، 12)
روش تحلیل پوششی داده ها DEA
تحلیل پوششی داده ها یک روش برنامه ریزی ریاضی است که ابزار مناسب برای بهره وری نسبی واحدهای تصمیم گیری در حالت چند ورودی و چند خروجی به حساب می آید. رویکردهای سنتی با فرض یک معادله رگرسیون از میانگین پارامترها به منظور اندازه گیری بهره وری، استفاده می کنند اما در تحلیل پوششی داده ها با توجه به مشاهدات فردی از واحد تصمیم گیرنده و تقابل بهینه آن با دیگر واحدها، کارایی محاسبه می شود. همچنین در این روش بدون استفاده از یک فرم تابعی، یک مرز ساخته می‎شود که نشان دهنده حداکثر مقدار کارایی هر واحد، نسبت به کارایی مشاهده شده از واحدهای دیگر است. پایه گذار روش های ناپارامتری در محاسبه کارایی و ارزیابی عملکرد واحدهای تصمیم گیرنده، اقتصاددانی به نام فارل بود. سیستم پیشنهادی فارل بر اساس دو ورودی و دو خروجی به تحلیل عملکرد واحدها می پرداخت.
تکنیک تحلیل پوششی داده ها روش مبتنی بر برنامه ریزی ریاضی جهت برآورد نسبی کارایی تکنیکی و ناکارایی ها در تولید است. این روش بدون تعیین فرضی از شکل تابع تولید و با حل مدل های ریاضی برای مجموعه ای از واحدهای تصمیم گیرنده و استفاده از اطلاعات مربوط به میزان نهاده ها و ستاده های واقعی آن واحد، تابع تولید یا هزینه را به صورت یک پوشش قطعه ای برآورد می کند (معین الدینی و دیگران، 1382، 48).
مدل های پایه ای تحلیل پوششی داده ها
مدل CCR
این تکنیک از سال 1978 با پایان نامه دکتری «ادوارد رودز» در دانشگاه کارنگی میلون با راهنمایی پروفسور کوپر آغاز گردید. رودز پیشرفت تحصیلی دانش آموزان ملی آمریکا را که در برنامه فالوتزو شرکت می‎کردند، مورد مطالعه قرار داد. آنها توانستند بدون داشتن اطلاعات در مورد هزینه ها برای محاسبه کارایی فنی مدارسی که دارای ورودی ها و خروجی های چند گانه بودند، فرمولی ارائه کنند.
اولین مدل تحلیل پوششی داده ها بر اساس حروف اول واضعان آنها CCR نام گرفت. در این مدل، هدف اندازه گیری و مقایسه کارایی نسبی واحدهای سازمانی مانند مدارس، بیمارستان ها، شعب بانک و شهرداری‎ها با چندین ورودی و چندین خروجی شبیه به هم است. در ادامه به انواع مدل های CCR می‎پردازیم (مهرگان، 1391، 57).
یکی از ویژگی های مدل تحلیل پوششی داده ها، ساختار بازده به مقیاس آن است. بازده به مقیاس می‎تواند ثابت یا متغیر باشد، بدان معنا که افزایش ورودی به افزایش خروجی به همان نسبت منجر می شود. در بازده متغیر، افزایش خروجی بیشتر یا کمتر از نسبت افزایش ورودی است.
مدل های CCR از جمله مدل های بازده ثابت به مقیاس هستند. مدل های بازده ثابت نسبت به مقیاس زمانی مناسب است که همه واحدها در مقیاس بهینه عمل کنند. در ارزیابی کارایی واحدها هرگاه فضا و شرایط رقابت ناقص، محدودیت هایی را در سرمایه گذاری تحمیل کند، موجب عدم فعالیت واحد در مقیاس بهینه می شود.