کتاب مدیریت محیط زیست شهری

مقدمه 9
فصـل اول 15
محیط زیست 15
محیط زیست شهری 15
مدیریت محیط زیست شهری 16
شهرداری 16
شهر پایدار 16
فصـل دوم 25
مطالعات و تجربیات 25
فصـل سوم 31
مدیریت شهری 31
نظریه ی مدیریت شهری 32
بکارگیری و تطبیق مدیریت عمومی در شهرداری‌ها 39
تقسيمات داخلی شهرداری در ایران 44
حوزه های اصلی فعالیت شهرداری‌ها در ایران و جایگاه وظایف زیست محیطی در آن 45
فصـل چهارم 51
محیط زیست شهری 51
توجه به نقش و اهمیت حکومت محلی 55
مدیریت محیط زیست شهری 56
قوانین محیط زیست شهری از نگاه وظایف مدیریتی 78
مدیریت محیط زیست در شهرداری تهران 80
محیط زیست شهر تهران 80
ساختار مدیریت زیست محیطی در شهرداری تهران 82
منـابع و مآخـذ 89
منابع غیر فارسی 96

محیط زیست
محیط زیست را می¬توان ” هرآنچه فرایند زیستن را احاطه کرده، آن را در خود فرو گرفته و با آن در کنش متقابل قرار دارد” (بهرام سلطانی، ۱۳۶۸:۷) تعریف کرد. محیط زیست در حقیقت همه‌ی آن چیزی است که در اطراف ما قرار دارد و مشخصه‌های مطلوب فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آن برای زندگی انسان بر روی کره ی زمین ضروری می¬باشد.
محیط زیست شهری
محیط زیست شهری، در گسترده¬ترین مفهوم، شامل منابع انسانی و غیر انسانی)، فرایندهای تبدیل این منابع به محصولات و خدمات قابل استفاده¬ی دیگر و آثار این فرایندهاست که ممکن است مثبت یا منفی باشد.
محیط زیست شهری در فرایند مدیریتی شامل سه جنبه ی طبیعی، مصنوعی (انسان ساخت و اجتماعی اقتصادی است، مؤلفه های تشکیل دهنده ی هریک از این جنبه ها با در نظر گرفتن هم پوشی و تعمیم پذیری آنها عبارتند از:
– محیط طبیعی: منابع، فرایندها و تأثیرات مربوط به جوامع گیاهی و حیوانی محلی، حیات انسانی معادن، آب، خاک، هوا و مانند آن
– محیط مصنوعی: منابع و فرایندها وتأثيرات مرتبط با ساختمان ها، مسکن، جاده، راه آهن، برق، منابع و تأسیسات و گاز و مانند آن
– محیط اجتماعی و اقتصادی: منابع و فرایند ها و تأثیرات مرتبط به فعالیت‌های انسان، آموزش، بهداشت،
هنر و فرهنگ، فعالیت‌های اقتصادی و تجاری و یادگاری های سبک زندگی شهری و جز
اینهاست. در این مطالعه بعد طبیعی محیط زیست شهر مدنظر می‌باشد. این امر با توجه به این نکته است که محیط طبیعی شهرها تجدید ناپذیر است و خطر آلودگی و یا از بین رفتن آنها گاهی جبران ناپذیر خواهد بود. همچنین در بحث محیط زیست طبیعی بعد آلودگی‌های زیست محیطی شامل آلودگی هوا، صوت، آب، خاک مد نظر قرار گرفته است و این امر به دلیل اهمیت این موضوع در مباحث مدیریت محیط زیست شهر تهران می‌باشد.
مدیریت محیط زیست شهری
یک فرایند سیستماتیک جهت برنامه‌ریزی، سازماندهی، رهبری، کنترل و تأمین منابع در ارتباط با محیط زیست شهر می‌باشد که برای کاهش آلودگی‌های زیست محیطی و حفاظت از منابع طبیعی چون هوا، آب و خاک شهر با هدف رفاه ساکنین شهر صورت می پذیرد.
شهرداری
شهرداری سازمانی حقوقی، محلی و مستقل است که در محدوده‌ی شهر برای رفع نیازهای عمرانی، رفاهی و خدماتی ساکنان شهر در سطح محلی تشکیل می‌شود. مشخصه‌های شهرداری را می‌توان شامل شهری بودن، غیردولتی بودن، استقلال، انتخابی بودن، رسمیت داشتن و موظف به اداره‌ی امور محل و ارائه ی خدمات عمومی مورد نیاز ساکنان شهر دانست.
شهر سالم شهر سالم یک شهر پاک و مبرا از بسیاری از آلودگی‌هاست. خدمات بهداشتی و زیست محیطی کافی و خوبی در دسترس دارد، دارای امنیت فیزیکی است و مردم می‌توانند در آن شهر با عقاید، فرهنگ و سبک های مختلف زندگی مورد علاقه¬ی خود به راحتی ادامه ی زندگی دهند.
شهر پایدار
شهر پایدار شهری است که به نحوی برنامه‌ریزی، طراحی و سازماندهی شده باشد که جامعه ی شهری ساکن در آن قادر باشد، بدون تهدید نیازهای نسل های آتی جامعه ی شهری، نیازهای جامعه ی شهری کنونی را برطرف نماید (بهرام سلطانی، ۱۳۸۷: ۲۲۲)
در این اینجا به بررسی تحقیقات و تجربیات داخلی پرداخته می‌شود هدف از این کار آشنایی با مطالعات و پروژه های مرتبط با موضوع است که در داخل از کشور انجام گرفته و استفاده از نتایج آنهاست تا کاستی های موجود شناسایی گردند، همچنین تا حد امکان از دوباره کاریها پرهیز شود.
١ – مقاله ای با عنوان ” مدیریت محیط زیست و نقش آن در مدیریت شهری کلان شهر تهران” نوشته ی آقای محمد هادی حیدرزاده و همکارانشان که در دومین همایش تخصصی مدیریت محیط زیست در دانشگاه تهران ارائه شد. در این مقاله سعی شده است جایگاه مدیریت محیط زیست و نقش آن در مدیریت شهری کلانشهر تهران را مورد بررسی قرار داده و راهکارهای اجرایی آن شناسایی گردد. براین اساس ضمن ارائهی توضیحاتی راجع به مدیریت شهری و شهرداری در تهران به لزوم به کارگیری ابزارهای مدیریت زیست محیطی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که هر یک از این ابزارها را می‌توان در یکی از سطوح مدیریت شهری به کار گرفت. ارزیابی زیست محیطی استراتژیک (SEA) می‌تواند در سطح برنامه‌ریزی کلان شامل طرح های جامع و تفصیلی شهر، ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه ها(EIA) در سطح پروژه های عمرانی جدید شهری مانند احداث اتوبان، مجموعه های رفاهی خدماتی – مسکونی، احداث تصفیه خانهی فاضلاب، شبکهی جمع آوری آبهای سطحی و زیرزمینی و غیره و سیستم مدیریت زیست محیطی (EMS) در سطح موضوعات جاری مطرح زیست محیطی شهری که ناشی از عملکرد جاری متولیان مدیریت امور شهری می‌باشد مورد استفاده قرار گیرد. در این مقاله اشاره¬ای به روش تحقیق نشده است اما آنچه از مطالعه ی تحقیق برمی‌آید، نشان می‌دهد از روش توصیفی به همراه مطالعه کتابخانه ای برای نوشتن مقاله استفاده شده است (حیدرزاده و همکاران، ۱۳۸۷). با مطالعه و بررسی این مقاله ضمن آشنایی با سیستم های مختلف مدیریت زیست محیطی، کاربرد آنها در بخش‌های مختلف مدیریت شهری برای پژوهشگر مشخص می¬گردد.
۲ مجموعه کتاب هایی با عنوان “امکان سنجی واگذاری وظایف جدید به شهرداری‌ها ” نوشته آقایان غلامرضا کاظمیان و نوید سعیدی رضوانی در ۵ جلد به چاپ رسیده است که در جلد پنجم آن به موضوع پرداخته است. در این کتاب، در قسمت وظایف زیست محیطی، ضمن بررسی فعالیت‌های عام که در زمینه‌ی محیط زیست انجام می‌شود، مشکلات و نقاط قوت انجام این دسته از وظایف توسط شهرداری مطرح گردیده و در ادامه امکان سنجی نظری و عملی واگذاری وظایف توضیح داده شده است. این مطالعه نشان می‌دهد فعالیت‌های خاصی چون کنترل آلودگی هوای شهری، کنترل آلودگی صوتی و کنترل آلودگی آب و خاک شهری قابلیت واگذاری به شهرداری را دارد و اقدامات زیر برای این واگذاری باید صورت گیرد:
– اولویت واگذاری وظایف، وظایف مربوط به کنترل آلودگی هوا می‌باشد.
– سازمان حفاظت محیط زیست باید به عنوان ارگان سیاست گذار عمل کند و استانداردهای لازم را برای برخورد شهرداری با صنایع و مشاغل آلاینده و همچنین سایر منابع آلودگی فراهم آورد.
– منابع مالی مورد نیاز برای واگذاری این وظیفه باید از سازمان‌های قبلی منتزع و به شهرداری ملحق گردد.
– بهره گیری از زمینهی مساعد شکل گیری NGO های مرتبط ضروری است. این مطالعه از نوع تحقیقات کاربردی به حساب می‌آید و بر حسب نوع روش از روش توصیفی در آن استفاده شده است (کاظمیان وسعیدی، ۱۳۸۳). در این کتاب که در ارتباط زیادی با موضوع می‌باشد ضمن نتایج اولیه ای که در مورد واگذاری وظیفه‌ی مدیریت زیست محیطی شهری به شهرداری ارائه شده است، چشم انداز روشنی نسبت به این وظیفه و الزامات واگذاری آن به شهرداری در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد و می‌توان نتایج به دست آمده در این کتاب را زمینه ای برای مطالعه ی گسترده تر و شکل گیری سؤالات مصاحبه قرار داد. ۳ مقاله ای با عنوان “بهسازی محیط زیست شهر تهران” نوشته ی آقای دکتر یدالله ویسه و مهندس آناهیتا همایون در بیست و دومین شماره ی مجله ی عمران شریف به چاپ رسیده است. در این مقاله نویسندگان ضمن توضیح شیوه های گسترش شهر بر اساس طرح جامع تهران به این امر اشاره می‌کند که گسترش نامناسب شهر تهران و افزایش جمعیت شهرنشین در آن باعث به وجود آمدن مشکلات زیست محیطی بسیاری از جمله انواع آلودگی‌ها و کمبود فضای سبز شده است که مشکلاتی را برای ساکنان این شهر فراهم نموده است. برای رفع این مشکلات بهسازی و بازسازی محیط زیست شهری استفاده می‌شود و در نهایت فعالیت‌ها داشتن یک محیط زیست سالم را این گونه می شمارد:
– جلوگیری از رشد بی رویه ی جمعیت و مهاجرت از روستا به شهر – برنامه‌ریزی و اصلاح شبکه ی حمل ونقل شهری و فراهم آوردن الگوهای مناسب تر برای حمل و نقل مانند مترو
ارزیابی و مکانیابی صحیح مناطق صنعتی و آلوده ساز و پرسروصدا و انتقال آنها به مکان های تعیین شده.
– ایجاد سیستم مناسب آب و فاضلاب
– وسعت بخشیدن و بهبود فضای سبز شهری
– تدوین قوانین جهت برخورد با عوامل آلوده ساز محیط زیست شهری
– تعیین استانداردها از طریق روش تحقیق توصیفی و به وسیله‌ی مطالعه ی کتابخانه ای صورت گرفته است.
در این مقاله نکتهی حائز اهمیت آن است که مشکلات عمده ی زیست محیطی شهر تهران که نیاز جدی به مدیریت دارد آلودگی‌های زیست محیطی و کمبود فضای سبز می‌باشد که نیاز به بهسازی شهر تهران را دوچندان می نماید؛ همچنین راهکارهای ایجاد یک شهر سالم از لحاظ زیست محیطی را می‌توان از این مقاله استخراج نمود. ۴ مقاله ای با عنوان ” جایگاه قانونی شهرداری‌ها در مدیریت محیط زیست شهری” نوشتهی نیما حیدرزاده در شماره ی سیزدهم فصلنامه¬ی مدیریت شهری به چاپ رسیده است. در این مقاله، نویسنده ضمن دسته بندی مسائل زیست محیطی شهری در سه دسته ی مواد زائد، آب و فاضلاب و آلودگی هوا و صدا به بررسی قوانین موجود در مورد هریک از مواد پرداخته است و وظیفه‌ی قانونی شهرداری را در آن زمینه ذکر نموده است. در نهایت هم یک الگوی اصلاح ساختار در زمینه‌ی تصمیم گیری و اجرا برای مسائل زیست محیطی شهری ارائه نموده است. در الگوی آقای حیدرزاده مدیریت مسائل زیست محیطی را در سه سطح تصمیم گیری کلان، تصمیم گیری خرد و اجرا نمایش داده است:
– در سطح اول یا تصمیم گیری کلان، نهادها و سازمان‌های دولتی شامل وزارت کشور، وزارت نیرو، وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست و… قرار گرفته اند که سیاستگذاری و نظارت کلان در سطح ملی و منطقه ای را بر عهده دارند.
– در سطح دوم یا تصمیم گیری خرد شورای اسلامی و شهرداری به ترتیب سیاستگذاری و نظارت محلی در
چهار چوب سیاست های ملی و منطقه ای، برنامه‌ریزی، سازماندهی و مدیریت اجرایی را برعهده می گیرند
که در این جا پیشنهادی هم برای ساختار تشکیلاتی مناسب برای شهرداری ارائه شده است. – در سطح سوم یا سطح اجرا بخش خصوصی (پیمانکاران و مشاوران)، بخش نیمه خصوصی – دولتی و تشکل های مردمی (NGO) وظیفه‌ی اجرای برنامه را به عهده دارند. حیدرزاده در قسمت جمع بندی و پیشنهاد چنین اشاره می‌کند که در کشور ما مدیریت محیط زیست شهری به عنوان پدیده ای واحد پذیرفته نشده است و لذا هر بخش و عناصر و عوامل مؤثر در آن، تحت مدیریت سازمان و نهاد ویژه ای قراردارد. لیکن نباید از نظر دور داشت که شهرداری‌ها به عنوان بزرگترین نهاد عمومی غیردولتی می‌توانند مسئولیت و نقش عمده ای را در مدیریت محیط زیست شهری ایفا کنند. در این مطالعه محقق از طریق روش تحقیق توصیفی و مطالعه ی کتابخانه ای و با بررسی قوانین و مقررات به تحقیق پرداخته است حیدرزاده، ۱۳۸۲: ۶۴-۷۷). نتایج حاضر در مقاله ی آقای حیدرزاده تقسیم بندی سطوح سیاستگذاری و اجرایی را در مدیریت محیط زیست شهری براساس قوانین موجود در کشور را نشان می‌دهد که می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای مدیریت محیط زیست شهری به کار گرفته شود.
۵ ستاد محیط زیست شهرداری تهران: ستاد محیط زیست و توسعه‌ی پایدار شهرداری تهران در سال ۱۳۸۲ با نام ستاد محیط زیست و انرژی و با هدف ساماندهی فعالیت‌های مرتبط با مسائل زیست محیطی در پنج کارگروه آب و فاضلاب، انرژی، مواد زائد جامد، آلودگی هوا و سیستمهای اطلاعاتی آغاز به کار نمود. در سال ۱۳۸۵ و با تغییر مدیریت ستاد، علاوه بر انجام پروژه های گذشته با اضافه نمودن گروه‌های مدیریت محیط زیست و آموزش و ادغام گروه سیستم های اطلاعاتی در گروه‌های دیگر و تغییر نام مجموعه به ستاد محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، امور زیست محیطی با گستردگی بیشتر و دید بلندمدت در دستور کار پرسنل ستاد قرار گرفت و در جهت دستیابی به محیط زیست شهری سالم دیدگاه و عملکرد مدیریت شهری بر پنج اصل مهم ذیل استوار گردید:
– مدیریت مشارکتی – آموزش شهروندان – استاندارد سازی فعالیت‌ها – رعایت ملاحظات زیست محیطی – آموزش پرسنل شهرداری ستاد محیط زیست و توسعه‌ی پایدار شهرداری تهران با اهداف ذیل تحت نظارت مستقیم مشاور زیست محیطی شهردار تهران و مدیریت ایشان فعالیت می نماید: – شناخت و ارزیابی وضعیت موجود محیط زیست شهر تهران – تدوین معیارها و الگوهای پایدار زیست محیطی و ارائه راهکارهای تحقق آنها – یکپارچه سازی و هماهنگی در فعالیت‌های زیست محیطی شهرداری تهران – نظارت عالیه بر رعایت ضوابط زیست محیطی در طرح ها – نیاز مدیران ارشد به دریافت مشاوره تخصصی – هماهنگی و همسوسازی فعالیت‌های درون و برون سازمانی مرتبط با شهر تهران – بررسی آثار زیست محیطی پروژه ها – تعریف پروژه های مرتبط با محیط زیست شهری
گروه‌های کاری ستاد محیط زیست و توسعه‌ی پایدار شهرداری تهران:
– گروه آب و فاضلاب
– گروه آموزش
– گروه انرژی
– گروه مدیریت محیط زیست
– گروه مواد زائد جامد
با توجه به توضیحات ارائه شده در مورد ستاد محیط زیست و توسعه‌ی پایدار شهر تهران، در واقع نهادی که در داخل شهرداری تهران به امر محیط زیست شهر می پردازد مشخص گردید. با توجه به آنچه اکنون در شهرداری تهران برای فعالیت‌های زیست محیطی شکل گرفته است می‌توان به کمبودها و خلأهایی که در این زمینه وجود دارد دست یافت و در مطالعه آن موارد را مدنظر قرار داد.
پروژه‌ی شهر سالم: شهرداری تهران از سال ۱۳۷۰ با برگزاری سمپوزیوم شهر سالم در دانشگاه تهران به امر سلامت پرداخت. در پی برگزاری این سمپوزیوم، پروژه شهر سالم ایران بصورت آزمایشی در شهرستان ری شروع بکار نمود. در بین محله های شهرری، کوی ۱۳ آبان با توجه به معضلات و مشکلات اجتماعی و فرهنگی خاص خود، از محروم ترین محله ها در آن موقع جهت اجرای پروژه انتخاب گردید. در پروژه‌ی شهر سالم به در اصل ویژه و اساسی توجه خاصی می‌شود:

۱- هماهنگی و همکاری بین بخشی
۲- جلب مشارکت مردمی
این دو اصل زیر بنای تحقق پروژه شهر سالم و تضمین کننده سلامت پایدار در هر جامعه ای تلقی می‌شود. شهر سالم در واقع شهری است که در آن پیوسته شرایط اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی رو به توسعه و بهبود بوده و با استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود، محیطی را فراهم می آورد که بر اثر آن مردم ضمن حمایت از یکدیگر و مشارکت گروهی در انجام کلیه امور تلاش می‌کنند که زندگی خود را به سطح مطلوبی برسانند. در سال ۱۳۸۳ برای اولین بار سند راهبردی (برنامه‌ریزی استراتژیک) پنج ساله سلامت شهر تهران در پی تلاش گروهی از اساتید دانشگاه در مدت یکسال تدوین و در ابتدای سال ۱۳۸۵ به عنوان اساس برنامه‌ریزی سلامت در شهرداری مدنظر قرار گرفت. در سند راهبردی چالش های اساسی سلامت شهر تهران، بیانیه مأموریت سلامت شهرداری، چشم انداز سلامت شهرداری، اهداف کلان، سیاست ها و استراتژی های آن به تفکیک تهیه و بر اساس آن برنامه های عملیاتی جهت رسیدن به شهری سالم تدوین گردید. با توجه به چالش های اساسی با موضوعات استراتژیک سلامت تهران، دو هدف استراتژیک برای تأمین سلامت شهر تهران متصور است؛ بهبود شیوه سیاست گذاری، مدیریت و حاکمیت سلامت در شهر تهران و کاهش عوامل تهدید کننده سلامت، بهبود کیفیت زندگی شهروندان و افزایش امید به زندگی، پیامد (هدف غایی) دو هدف استراتژیک فوق بوده و با استفاده از استراتژی های ذیل، اهداف فوق قابل تحقق می‌باشد:
– ایجاد و مدیریت واحد سلامت شهری در تهران
– گسترش رویکرد شهر سالم به کلان شهر تهران
– برقراری نظام جامع اطلاعات سلامت
– تعالی خدمات سلامت – کاهش عوامل تهدید کننده سلامت
– آموزش همگانی سلامت
– محوریت سلامت در هر گونه توسعه‌ی بخش‌ها
با توجه به پروژه‌ی ذکر شده که در شهر تهران به اجرا گذاشته شده است و اهدافی که در آن برای ارتقاء سلامت شهروندان ذکر شده است، می‌توان از این اهداف جهت طراحی یک سیستم مدیریت محیط زیست شهری در این مطالعه استفاده نمود