کتاب ماهیت ‏حق ‏بر ‏سلامت

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 9
فصـل اول 17
حق بر سلامتی 17
جایگاه حق سلامتی در اسناد بین المللی حقوق بشری 21
جایگاه حق سلامتی در اسناد منطقه ای 25
جایگاه حق سلامتی در منابع داخلی 27
فصـل دوم 29
حق سلامتی و رابطه آن با دیگر حقوق بشر 29
رابطه میان حق سلامتی با حق تغذیه 31
رابطه میان حق سلامتی و حق مسکن 32
رابطه بین حق سلامتی و حق دسترسی به اطلاعات 33
رابطه میان حق بر سلامتی و حق کار 35
فصـل سوم 37
حق سلامتی و محیط زیست و دیدگاه ها و اقدامات دولت 37
آلودگی محیط زیست 39
فعالیت های صنعتی و کشاورزی مدرن 40
ضایعات رادیواکتیو 42
تسلیحات نظامی و مخاصمات مسلحانه 43
اقدامات و دیدگاه های دولت ها 45
فصـل چهارم 49
حق بر سلامتی افراد و گروه های خاص 49
زنان و حق بر سلامتی 49
سلامتی دختران کودکی و نوجوانان 51
سلامتی زنان مسن 52
زنان و مصرف دخانیات 52
تاثیر جنگ بر روی سلامتی زنان 53
خشونت علیه زنان 54
آموزش و سلامتی زنان 54
نقش وضعیت اقتصادی و اجتماعی 56
اصلاح وضع سلامت زنان و کودکان 57
حق بر سلامتی مهاجران 58
شیوع بین المللی بیماری 64
عمل جمعی دولت ها به منظور تحقق حق بر سلامتی و ممنوع کردن تحریم ها 65
کوتاهی دولت ها در ایفای تعهدات خود 65
سازمان ها و نهاد های بین المللی 66
بخش خصوصی 69
جامعه مدنی 70
راه کارهای نظارتی 71
راه کارهای نظارتی در سطح منطقه ای 72
کمیته اروپایی حقوق اجتماعی 72
کمیسیون بین آمریکایی حقوق بشر 72
کمیسیون آفریقایی حقوق بشر و مردمان 73
راه کارهای نظارتی در سطح بین المللی 73
کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی 73
کمیته ی رفع کلیه اشکال تبعیض نژادی 74
کمیته رفع كليه اشكال تبعیض علیه زنان 74
کمیته ی حقوق کودک 74
کمیته کارگران مهاجر 75
فصـل پنجم 79
بررسی تطبیقی حق بر سلامتی در چند کشور 79
فصـل ششم 87
جایگاه حق سلامتی در ایران 87
بررسی نظام سلامت در ایران 89
بررسی فقر و سلامتی در ایران 93
نتیجه گیری 97
منـابع و مآخـذ 103
منابع فارسی 103
منابع غیر فارسی 106

حق بر سلامتی
برای ما انسان ها سلامتی خود و کسانی که به آن ها اهمیت می دهیم یکی از نگرانی های روزمره است. بدون توجه به جنس، سن، وضعیت اقتصادی و اجتماعی ما انسان ها سلامتی را بزرگترین دارایی خودمان می دانیم. نداشتن سلامتی ما را از انجام دادن کارهای روزانه باز می دارد و نمی توانیم مسئولیت خود را در برابر خود، خانواده و جامعه به انجام برسانیم و به طور موثر و فعالانه در فعالیت های روزمره خودمان شرکت کنیم. به همین منظور حاضر هستیم چیزهای زیادی را قربانی کنیم تا مطمئن شویم خود و خانواده مان در سلامتی و امنیت به سر می برند. به طور کلی وقتی درباره رفاه حرف می زنیم اغلب سلامتی مد نظر ماست.
حق بر سلامتی در میان انواع حقوق بشر از اهمیت بالایی برخوردار است. ” در ادبیات حقوق بین الملل بشر حقوق مدنی و سیاسی به عنوان نسل اول، حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در مقوله نسل دوم حقوق بشر جای گرفته اند. حق بر سلامتی در پیوندی ناگسستنی با حق حیات (نسل اول حقوق بشر) قرار دارد و از سوی دیگر با حق بهداشت و تأمین اجتماعی گره خورده است. علاوه بر این حق بر محیط زیست سالم که در نسل سوم حقوق بشر قرار دارد نیز از سر چشمه حق بر سلامتی سیراب می شود. به این ترتیب حق بر سلامتی را می توان حلقه ارتباط نسل های مختلف حقوق بشر قلمداد نمود”.
سلامتی از جمله عوامل اساسی در رشد و توسعه انسان محسوب می شود. “حق بر سلامتی یکی از بخش های بنیادین حقوق بشر و فهم و درک ما از زندگی با کرامت محسوب می شود”. حق برخورداری از بالاترین درجه استاندارد سلامتی حق جدیدی نیست. با این وجود، هنوز به درستی مفهوم آن تعریف نشده است و به ابعاد متفاوت آن پرداخته نشده است. “سلامتی یک مفهوم مطلق یا یک بینش ثابت نیست. برداشت ما از سلامتی به طور مداوم از مکانی به مکان دیگر و از زمانی به زمان دیگر تغییر می‌کند. تلاش برای تعریف سلامتی با مشکلات متفاوتی روبرو می شود که از این حقیقت ناشی می شود که تعریف دقیق سلامتی با توجه به شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تغییر می‌کند و هم چنین برداشت های فردی و پزشکی از آن چه عادی و قابل دسترس است، متفاوت می‎‌باشد”.
از طرفی نباید حق بر سلامتی (Droit a la santé) را با حق سلامتی (Droit de la santé)
اشتباه گرفت. مطالعه حق سلامتی مستلزم برقراری رابطه بین دو موضوع کاملا متمایز است: حق و سلامتی سلامتی یک موضوع چند بعدی است و تعریف های مختلفی برای آن عنوان شده است. تعریف سازمان جهانی بهداشت سه بعد سلامتی یعنی جسمی، روانی و اجتماعی را در بر می گیرد ولی در تعاریف دیگر ابعاد دیگری هم برای آن ذکر شده است. مثل ابعاد روحی، عاطفی، شغلی و سیاسی. ژان ماری اوبی نویسنده کتاب حق سلامتی و اولین کسی که در فرانسه به بررسی حق سلامتی پرداخته است، با پی بردن به مشکلات تعريف حق سلامتی عنوان می‌کند که “حق سلامتی شامل تمامی قواعد حقوقی حاکم بر فعالیت های مربوط به سلامتی است”. نویسنده در ادامه ذکر می‌کند. این تعریف با توجه به ویژگی بسیار گسترده و پیچیده حق سلامتی ارائه شده است که به واسطه هدف و غایتمندی خود قواعد حقوقی بسیار گسترده ای را در بر می گیرد.”
شاید تعریفی که بیش از تعاریف دیگر برای روشن کردن مفهوم سلامتی استفاده شده است، تعریفی است که سازمان جهانی بهداشت در اساسنامه خود آورده است. “سلامتی عبارت است از حالت آسودگی کامل جسمی، روانی، اجتماعی و تنها به نبود بیماری یا ناتوانی اطلاق نمی شود”. سلامتی انسان ها امری اساسی برای دستیابی است. تعریف سازمان جهانی بهداشت از این نظر که بسیار گسترده است مورد انتقاد قرار گرفته و بعضی اشخاص استدلال می‌کنند که نمی توان سلامت را به عنوان یک “حالت کلی تعریف کرد بلکه باید به صورت یک فرآیند تطبيق پیوسته با تقاضاهای در تغییر زندگی و تغییرات معنای زندگی در نظر گرفته شود. این یک مفهوم پویا است که کمک می‌کند تا مردم خوب زندگی کنند و خوب کار کنند و از زندگی خود لذت ببرند. بنابر این تعریف سازمان جهانی بهداشت از سلامت به نظر بسیاری اشخاص بیشتر به عنوان یک هدف آرمانی محسوب می شود تا فرضیه ای واقع بینانه. این تعریف برای حالاتی اطلاق می شود که ممکن است در بعضی اشخاص موجود باشد. ولی برای همه کس و در هر زمان صادق نیست؛ و به طور معمول در گروهها یا جوامع انسانی مشاهده نمی شود. بعضی افراد این تعریف را متناسب با واقعیت روزمره نمی دانند چون هیچ کس به عنوان سالم شناخته نمی شود، یعنی اگر تعریف سازمان جهانی بهداشت را بپذیریم، همه ما بیمار هستیم. با این حال علی رغم محدودیت های نام برده مفهوم سلامتی مطابق تعریف سازمان جهانی بهداشت کاربرد مثبت و گسترده دارد و استاندارد سلامت مثبت را تعیین می‌کند. این تعریف نشان دهنده ی آرزوی مردم و نماینده ی هدف کلی، یا هدفی است که ملت ها باید برای آن بکوشند.
همچنین بر طبق اساسنامه سازمان جهانی بهداشت، “بهره مندی از بالاترین استانداردهای قابل دسترسی سلامت یکی از اساسی ترین حقوق هر انسان بدون در نظر گرفتن نژاد، مذهب، اعتقادات سیاسی، شرایط اقتصادی یا موقعیت اجتماعی او است.”
“سلامتی به معنی بیمار نبودن یا معلول نبودن نیست، بلکه سلامتی بر یک حالت متعادل اجتماعی و ذهنی دلالت می‌کند که پایه های آسایش و رفاه را تشکیل می‌دهد.”
کمیسیون سوم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در زمان نگارش ماده ۱۲ میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از این تعریف استفاده نکرد. با این وجود تعریف “حق هر شخص به بالاترین وضعیت سلامتی فیزیکی و ذهنی قابل دسترس” که در پاراگراف ۱ ماده ۱۲ آمده است، تنها محدود به مراقبت های سلامتی نمی شود.
بر عکس همان گونه که در ادامه ماده عنوان می شود حق بر سلامتی در بردارنده ی عوامل مختلف اقتصادی – اجتماعی است که می تواند به شرایطی که انسان می تواند از سلامتی کامل بر خوردار باشد، تاثیر بگذارد. این عوامل متعدد می توان به تغذیه مناسب، مسکن، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و بهداشتی، سیستم تصفیه مناسب، شرایط کار مطمئن و محیط زیست سالم اشاره کرد.
حق بر سلامتی هم به معنی آزادی و هم به معنی حق است. آزادی ها شامل حق انسان بر کنترل سلامتی و بدن خود است که از آن جمله می توان به حق آزادی و بهداشتی، حق بر کرامت ذاتی و به طور خاص خود را در معرض شکنجه، رفتار های غیر انسانی و تحقیر آمیز قرار ندادن می شود. حقوق شامل حق دسترسی به یک سامانه حمایتی سلامتی است که برای هر کس بر پایه برابری امکان دسترسی به بهترین حالت سلامتی را فراهم می‌کند.
مفهوم “بهترین حالت سلامتی قابل دسترس همزمان بر موقعیت زیستی و اقتصادی و اجتماعی هر فرد و هم چنین بر منابع مالی دولت تاکید می‌کند.
طبق تفسیر شماره 14 کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حق سلامتی در هر شکل آن و در تمام سطوح وجود عناصر مستقل و ضروری زیر را می طلبد که اعمال آن در هر کشوری بستگی به مقتضیات آن کشور دارد.
الف – در دسترس بودن: بایستی در کشور مورد نظر، تاسیسات، امکانات و خدمات هم چنین برنامه های کاربردی در حوزه سلامتی عمومی و مراقبت های بهداشتی وجود داشته باشد. این تاسیسات، امکانات و خدمات هم چنین در بر دارنده عناصر بنیادین مشخص کننده سلامتی مثل آب آشامیدنی سالم و بهداشتی… می‎‌باشد.
ب- قابلیت دسترسی: تاسیسات، امکانات و خدمات بهداشتی باید در دسترس باشد بدون این که هیچ گونه تبعیضی در این زمینه وجود داشته باشد. در دسترس بودن شامل چهار بعد است که به طور متقابل با هم مطابقت دارند.
عدم تبعیض: تاسیسات، امکانات و خدمات بهداشتی بایستی در دسترس همگان قرار داشته باشد. به ویژه برای آن گروه هایی که آسیب پذیر تر هستند و یا در حاشیه قرار دارند.
در دسترس بودن فیزیکی: تاسیسات، امکانات و خدمات بهداشتی بایستی از لحاظ فیزیکی در دسترس همگان قرار داشته باشند بدون این که خطری آن ها را تهدید کند. این موضوع به خصوص در مورد گروه های آسیب پذیر مانند زنان، کودکان، اشخاص مسن و … صدق می‌کند.
در دسترس بودن از لحاظ اقتصادی (دست یافتنی بودن): تاسیسات، امکانات و خدمات بهداشتی باید با قیمت مناسب در دسترس همگان باشد. این قیمت باید منصفانه باشد و برای همگان و به خصوص گروه های آسیب پذیر قابل دسترس باشد.
در دسترس بودن اطلاعات: دسترسی شامل حق تحقیق کردن، دریافت و گسترش اطلاعات و اندیشه های مربوط به سلامتی است. با این وجود، این حق نمی تواند به حق محرمانه بودن داده های سلامتی خصوصی آسیبی وارد کند.
قابل قبول بودن: تاسیسات، امکانات و خدمات سلامتی بایستی با قواعد اخلاقی جامعه و با مقتضیات فرهنگی کشور متناسب باشد به این معنی که باید به اخلاق فردی، اقلیت ها و تمام گروه های جامعه احترام بگذارد.
ج- کیفیت: علاوه بر این که تاسیسات، امکانات و خدمات بهداشتی بایستی از لحاظ فرهنگی مورد قبول باشد، بایستی از لحاظ دارویی و علمی نیز در سطح قابل قبولی قرار داشته و از کیفیت مناسبی برخوردار باشد.
جایگاه حق سلامتی در اسناد بین المللی حقوق بشری
حق بر سلامتی در اسناد مختلفی در سطح بین المللی، منطقه ای و داخلی به رسمیت شناخته شده است. این اسناد حق بر سلامتی را از زوایای مختلف بررسی و جایگاه آن را روشن کرده اند. اینک ما به مهم ترین این اسناد در سطح بین المللی، منطقه ای و داخلی می پردازیم. ابتدا به جایگاه حق بر سلامتی در اسناد مهم بین المللی حقوق بشری اشاره می کنیم، سپس به جایگاه این حق در اسناد منطقه ای می پردازیم و در نهایت به طور مختصر حق بر سلامتی را در اسناد داخلی بررسی خواهیم کرد.
حق سلامتی نخستین بار در اساسنامه سازمان جهانی بهداشت تعریف شد. پس از آن در سال ۱۹۶۸ اعلامیه جهانی حقوق بشر ماده ای را به این حق اختصاص داد.
اعلامیه در این ماده بر شناسایی حق همگان به برخورداری از یک سطح مناسب زندگی تاکید می‌کند که شامل سلامتی و رفاه فرد نیز می‎‌باشد. این ماده رابطه بین سلامتی و رفاه را به رسمیت می شناسد و هم چنین بر رابطه حق بر سلامتی با دیگر حقوق بشر مثل حق مسکن، حق تغذیه و … نیز تاکید می‌کند.
ماده ۲۵ اعلامیه جهانی حقوق بشر به این شرح می‎‌باشد:
“الف – هرکس حق دارد که سطح زندگی او، سلامتی و رفاه خود و خانواده اش را از حیث خوراک و مسکن و مراقبتهای طبی و خدمات لازم اجتماعی تامین کند و همچنین حق دارد که در مواقع بیکاری، بیماری، نقص اعضا، بیو گی، پیری یا در تمام موارد دیگری که به علل خارج از اراده انسان، وسایل امرار معاش او از بین رفته باشد از شرایط آبرومندانه زندگی برخوردار شود.
ب) مادران و کودکان حق دارند که از کمک و مراقبت مخصوصی بهره مند شوند. کودکان چه بر اثر ازدواج و چه بدون ازدواج به دنیا آمده باشند، حق دارند که همه از یک نوع حمایت اجتماعی برخوردار شوند”
ماده ۱۲ میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سنگ زیر بنای حمایت از حق سلامتی در سطح قانون گذاری های بین المللی محسوب می شود. میثاق موادی را مطرح می‌کند که قابل اعمال بر کلیه اشخاصی است که در دولت های تصویب کننده میثاق زندگی می‌کنند.
“1- کشورهای طرف این میثاق حق هر کس را به تمتع از بهترین حال سلامت جسمی و روحی ممكن الحصول به رسمیت می شناسند.
۲. تدابیری که کشورهای طرف این میثاق برای تأمین استیفای کامل این حق اتخاذ خواهند کرد شامل
اقدامات لازم برای تأمین امور ذیل خواهد بود:
الف – کاهش میزان مرده متولد شدن کودکان – مرگ و میر و رشد سالم آنان.
ب – بهبود بهداشت محیط و بهداشت صنعتی از جمیع جهات.
ج – پیشگیری و معالجه بیماری های همه گیر – بومی – حرفه ای و سایر بیماریها همچنین مبارزه علیه این بیماریها.
د – ایجاد شرایط مناسب برای تأمین مراجع پزشکی و کمکهای پزشکی برای عموم در صورت ابتلاء به
بیماری”.
در میان دیگر اسنادی که به حق بر سلامتی اشاره کرده اند می توان به کنوانسیون منع کلیه اشکال تبعیض نژادی اشاره کرد که در ماده ۵ خود اعلام می‌کند:
“دولت های عضو این کنوانسیون تعهد می‌کنند (..) که حق هر شخص را (…) به برخورداری از سلامتی، مراقبت های بهداشتی، تامین اجتماعی را تضمین کنند”
در کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان به برابری همگان در حق بر سلامتی بدون هیچ گونه تبعیضی اشاره شده است. این کنوانسیون در ماده ۱۱ خود اعلام می‌کند:
1- دول عضو کلیه اقدامات مقتضی را به عمل خواهند آورد تا هر گونه تبعیض علیه زنان در اشتغال از میان برود و بر اساس اصل برابری زنان و مردان، حقوق مشابه برای آنها تضمین شود، بویژه در موارد زیر:
هـ – حق استفاده از بیمه های اجتماعی به ویژه در دوران پیری و در دیگر موارد از کار افتادگی و نیز حق استفاده از مرخصی استحقاقی.
و – حق حفظ سلامتی و رعایت ایمنی در محیط کار، از جمله حمایت از وظیفه تولید مثل
کنوانسیون حقوق کودک به اقدامات خاص مربوط به سلامتی کودکان اشاره می‌کند. این کنوانسیون در ماده ۲۶ خود اعلام می‌کند:
“مراقبتهای بهداشتی:
1(حكومتها، حق کودک برای داشتن سلامتی و استفاده از همه ی امکانات برای سلامت ماندن، بهبودی و درمان بیماری را به رسمیت می شناسند و تضمین می‌کنند که هیچ کودکی از این حق محروم نخواهد ماند.
۲ (حكومتها برای تامین این حق کودک، اقدامهای مناسب را انجام میدهند:
الف) تعداد مرگ و میر نوزادان و کودکان را کاهش میدهند.
ب) خدمات درمانی سراسری برای کودکان را سازمان می دهند و از تامین نیازهای اولیه بهداشتی، اطمینان حاصل می‌کنند. حکومتها به سلامتی مادر پیش و پس از زایمان توجه کرده و با بیماری ها و کمبود یا بدی تغذیه مبارزه می‌کنند و در این رابطه امکان تهیه مواد غذایی و آب آشامیدنی سالم را با رعایت حفظ محیط زیست، فراهم می نمایند.
ج) به امر آموزش همه مردم و به ویژه کودکان و والدین توجه نموده و تلاش می‌کنند تا اهالی اصول اولیه بهداشتی و بهزیستی را فرگیرند. آنها مثلا با فواید شیر مادر، بهداشت شخصی و تمیز نگهداشتن محیط زیست و چگونگی پیشگیری از سوانح آشنا می شوند و در عمل هم از پشتیبانی حکومت¬ها برخوردارند.
د) مراکز مشاوره برای والدین و روشنگری در زمینه تنظیم خانواده را سازماندهی میکنند.
3) حكومتها جهت مبارزه با خرافات و عادتهایی که برای سلامتی کودک زیان بخش هستند، اقدامات لازم و مناسب را انجام می دهند.
4) حكومتها خود را موظف می دانند که از همکاری های بین المللی پشتیبانی نموده و آن را تقویت نمایند تا مفاد این ماده بدون کم و کاست جامه عمل بخود بپوشاند و در این باره باید به نیازهای کشورهای در حال رشد توجه ویژه نمود.”
علاوه بر اسناد مختلف که به طور مستقیم و غیر مستقیم به حق سلامتی اشاره کرده اند، در صحن سازمان ملل متحد نیز قطعنامه های متعددی با موضوع حق بر سلامتی تصویب شده است. کمیسیون حقوق بشر و پس از آن شورای حقوق بشر اسناد متعددی را به حق بر سلامتی و حقوق مرتبط با آن اختصاص داده اند. از جمله این اسناد می توان به قطعنامه دسترسی به دارو (۳۲/ ۲۰۰۲) و قطعنامه حقوق معلولین (6۱/ ۲۰۰۲) به حق سلامتی اختصاص داده شده است. شورای حقوق بشر در سال های اخیر به طور تخصصی تر موضوع حق بر سلامتی را مورد بررسی قرار داده است و قطعنامه های متعددی در این مورد صادر کرده است.