کتاب شرحی ‏بر ‏انواع ‏حسابداری

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 15
آشنایی با کلیات، مفاهیم و اصول حسابداری 15
تعاریف و کلیات 16
تاریخچه حسابداری 17
انواع حسابداری 18
حسابداری صنعتی 18
حسابداری مالی 18
حسابداری دولتی 19
حسابداری مدیریت 19
حسابداری منابع انسانی 20
مدلهای حسابداری منابع انسانی: 29
فصـل دوم 63
تجزیه و تحلیل معادلات حسابداری 63
معادله حسابداری 65
ابزار و مفاهیم پایه حسابداری 66
حساب (حسابداری ) 66
دفتر روزنامه 68
دفتر کل 69
دفتر معین 70
هزینه 71
درآمد 72
دارایی 73
بدهی 74
سرمایه 74
معادله حسابداری 76
فصـل سوم 89
عملیات پردازش در سیستم اطلاعات حسابداری 89
اجزا سیستم حسابداری 90
اسناد و اطلاعات حسابداری 94
اسناد حسابداری 94
انواع سند حسابداری 95
حسابداری شرکت ها 97
اهمیت بایگانی در حسابداری 98
تجزیه و تحلیل و ثبت رویدادهای مالی حساب 99
صورتحساب سود و زیان 102
صورت گردش وجوه نقد 103
صورت سود و زیان جامع 104
تجزیه و تحلیل صورتهای مالی 105
فصـل چهارم 107
حسابداری دولتی 107
مشخصات يك موسسه دولتي 109
مقايسه حسابداري دولتي و حسابداري بازرگاني 110
كاربرد حسابداري دولتي: 111
عریف برخی از اصطلاحات حسابداری دولتی 112
انواع تنخواه گردان در حسابداری دولتی 113
موارد افتراق حسابداری دولتی با حسابداری ملی 114
موارد افتراق حسابداری دولتی با حسابداری بازرگانی 115
حسابداری دولتی 118
لزوم مطالعه و تعلیم حسابداری دولتی 125
حسابداری دولتی-حسابداری بودجه ای 127
کاهش بودجه 137
اصلاح بودجه 136
فصـل پنجم 143
مبانی حسابداری 143
مبنای نقدی (کامل) 144
مبنای تعهدی (کامل) 144
مبنای نیمه تعهدی 145
مبنای تعهدی تعدیل شده 145
مبنای نقدی تعدیل شده 146
حسابداری تعهدی 147
جایگاه مبنای تعهدی از نظر هیأت استانداردهای حسابداری 149
فرآیند تحول و شفاف‌سازی حساب‌ها 150
تغییرات بنیادی در سیستم مالی کشورهای پیشرفته 152
فرایند استقرار بودجه‌ریزی عملیاتی و حسابداری تعهدی در شهرداری‌ها 156
سیستم حسابداری تعهدی در بخش عمومی استرالیا 158
گزارش‌های مالی 171
الزامات اجراي مبناي تعهدي 172
مزاياي بكارگيري مبناي تعهدي 173
فهرست مراحل كلي اجراي پروژه 174
منـابع و مآخـذ 181
منابع فارسی 181
منابع غیر فارسی 182

شاید زمانی که لوکاپا چولی در سال ۱۴۹۴ میلادی پایه های اصلی حسابداری را در اروپا بنا می‌کرد حتی گمان نمی‌کرد که روزی حسابداری تا این حد پیشرفت کند. اگر بخواهیم حسابداری و تاریخچه آن را بررسی کنیم باید به سالها پیش از لوکاپا چولی برگردیم. خوارزمی، دانشمند معروف ایرانی، برای اولین بار درباره مفهوم صفر، شیوه نگارش نشانه‌ای اعداد و شمارش دهدهی در رساله ” جبر و مقابله ” توضیحاتی را داد و جالب است بدانید سیستم دهدهی کنونی در واقع ترجمه این رساله است که بوسیله لئونارد فیبوناچی در ایتالیا انجام گرفت و از آن طریق عالمگیر شد.
می‌توان گفت که پیشرفت حسابداری در اواخر قرون وسطی مدیون سوداگران است به‌ همین دلیل سیستم‌های حسابداری به تدریج پیشرفت کرد و جایگزین سیستمهای قدیمی‌تر شد. البته نقش رشد اقتصادی را نمی توان نادیده گرفت.
لوکاپاچولی در قرن ۱۵ میلادی رساله ای نوشت و فصلی از این رساله را به حسابداری اختصاص داد و برای نخستین بار سیستم حسابداری دو طرفه را توصیف و دفاتر اصلی حسابداری را تشریح کرد.
جای تذکر است که محمد بن محمد ابوالوفای بوزجانی در قرن دهم میلادی یعنی پنج قرن قبل از لوکاپاچولی رساله ای به نام ضروریات علم حسابداری برای کاتبان و کاسبان نوشت که راهنمای خوبی در حساب عملی بود. اما متأسفانه پژوهشی درباره این کتاب صورت نگرفت.
در طول دو قرن بعدی تنها یک پیشرفت عمده در حسابداری دوبل اتفاق افتاد و آن تفکیک اموال شخص حاکم از حساب های دولتی و تفکیک اموال شخصی تاجر از حساب های تجارتخانه توسط سیمون استوین ریاضی دان هلندی بود (فرض تفکیک شخصیت) در نتیجه حساب سرمایه در سیستم حسابداری دوبل ایجاد شد.
با توجه به پیشرفتهای انجام شده از نظر اقتصادی و اجتماعی عناصر اصلی سیستم حسابداری دوبل همچنان بدون تغییر باقی مانده است. دلیل بقای این سیستم در این فاصله طولانی، سادگی اصول، انعطاف پذیری و قابلیت آن در ثبت، انتقال و گزارش اطلاعات متنوع در قالب صورتهای قابل اعتماد و مفهوم است.
البته پیشرفت هایی از نظر روشها و شیوه های حسابداری صورت گرفته است و شاخه هایی در حسابداری پدید آمده است اما تمام آنها مبتنی بر سیستم دوبل یا دو طرفه است.
انواع حسابداری
مهمترین شاخه های حسابداری عبارتند از حسابداری صنعتی، حسابداری مالی، حسابرسی، حسابداری دولتی و حسابداری مدیریت.
حسابداری صنعتی
این حسابداری که بتدریج و پس از انقلاب صنعتی روی داد در جهت نیاز به دانستن بهای تمام شده محصولات تولیدی بود. در این نوع از حسابداری هدف اصلی سیستم دانستن بهای تمام شده یک واحد از نظر تمامی عوامل هزینه می‌باشد. همزمان و همراه با تکامل ابزارها و شیوه های تولید، در سده های بعد، روشها و شیوه‌های هزینه‌یابی پیشرفته‌ای ابداع و بکار گرفته شد که هزینه عملیات را به درستی شناسایی نماید.
حسابداری صنعتی امروزه ثمره این فرایند شتاب آمیز تکاملی است که اصولا” همان هدف اندازه گیری و گزارش بهای تمام شده محصولات، خدمات و فعالیت‌ها را دنبال می‌کند.
حسابداری مالی
این نوع از حسابداری را می توان حسابداری گزارش نیز نامید. زیرا هدف اصلی در این نوع از حسابداری، تهیه صورتهای مالی اساسی می‌باشد که مورد نیاز استفاده کنندگان از این صورتهای مالی است. شاید بتوان گفت که دلیل اصلی پیدایش این نوع حسابداری، اصل تفکیک شخصیت می‌باشد. این اصل امکان مشارکت صاحبان سرمایه ای را که به تجارت نمی پرداختند ممکن ساخت و به این شکل باعث رشد و توسعه بنگاه های تجاری شد. این نوع از مشارکت باعث پیدایش سهام و بازار بورس شد. البته دلیل اصلی ایجاد بازار بورس را می توان، افزایش شمار شرکتهای سهامی دانست.
یکی دیگر از موضوعات اصلی که در این دوران تأثیر اساسی بر رشته حسابداری گذاشت برقراری مالیات بر درآمد بود. این نوع از مالیات که در اغلب کشور های صنعتی اروپا وسیله ای برای تأمین عدالت اقتصادی است از اوایل قرن نوزدهم ایجاد و به تدریج جزئی از نظام مالیاتی کشورها شد. تعیین مالیات بر درآمد مستلزم شناخت دقیق سود خالص بود و لازمه این شناخت نگهداری حساب ها و دفاتر منظم و تهیه صورتهای مالی که میزان سود را به درستی نشان دهد. به این ترتیب دولتها به صورت یکی از اصلی ترین استفاده کنندگان از صورتهای مالی مؤسسات درآمدند.
دیگر استفاده کنندگان از این صورت‌های مالی عبارتند از بانکها، اعتبار دهندگان، بستانکاران بلند مدت و کوتاه مدت، فروشندگان، مشتریان، کارکنان، سرمایه‌گذاران بالقوه، کارگزاران بازار سرمایه، جامعه و مدیریت مؤسسه.
حسابداری دولتی
اندیشه کنترل عمومی بر هزینه های دولت از اواخر قرن نوزدهم میلادی به بعد پدید آمد و دولتهای برخی از کشور های اروپایی مکلف شدند که درآمدها و هزینه های سالانه خود را پیش بینی و به تصویب مجلس نمایندگان برسانند و بدین ترتیب، تنظیم و تدوین بودجه دولت متداول گردید پیدایش و رواج سیستم بودجه، سیستم حسابداری متناسبی را طلب می کرد که این جریان به پیدایش حسابداری دولتی به صورت رشته‌ای متمایز انجامید.
حسابداری مدیریت
در اواخر قرن نوزدهم مدیریت علمی به عنوان رشته‌ای خاص توسط فردریک تیلور مطرح گردید. مدیریت علمی بطور بسیار خلاصه، روش برخورد منظم و منطقی با مسائل سازمان‌ها به منظور یافتن مناسب‌ترین راه برای انجام هر کار است و بر کسب اطلاع دقیق و کامل از آنچه می‌گذرد و نتایجی که بر اثر هرگونه تغییر حاصل می‌شود تأکید دارد. این نوع از مدیریت نیاز زیادی به اطلاعاتی از قبیل بهای تمام شده محصولات و خدمات، مقدار تولید، هزینه اجزاء مختلف تولید، قیمت فروش محصولات و خدمات و ظرفیت منابع مختلف نظیر ظرفیت تولیدی ماشین آلات و تجزیه و تحلیل این اطلاعات داشت. این جریان، نیاز به اطلاعات و بخصوص اطلاعات مالی را فزونی بخشید. افزایش استفاده مدیران از اطلاعات مالی موجب شد که روشهای هزینه یابی تولیدات، خدمات و فعالیت ها بهبود و توسعه یابد و اطلاعات مفصل تری از جنبه های مختلف مالی فعالیت‌ها فراهم آید.
بدین ترتیب، حسابداری مدیریت به عنوان رشته‌ای خاص در اوایل قرن حاضر شکل گرفت.
حسابداری منابع انسانی
یکی از مباحث جدید در دانش حسابداری، نگرش نوین به منابع انسانی به عنوان یکی از موثرترین عوامل مولد در ایجاد درآمد موسسات است. در این مبحث، ارزش اقتصادی منابع انسانی به مثابه دارایی با اهمیت موسسه تلقی و امکان ارایه آن در صورت‌های مالی مطرح می گردد.
تعریف حسابداری منابع انسانی
حسابداری منابع انسانی عبارت‌ است از شناسایی و ارزیابی منابع انسانی موسسه و گزارشگری به اشخاص ذینفع. در این تعریف سه بخش اساسی پیرامون منابع انسانی وجود دارد:
شناسایی: تشخیص کمیت و کیفیت آن و تهیه آمار مناسب.
ارزیابی: اندازه گیری ارزش اقتصادی و تعیین میزان مالی آن.
گزارشگری: تنظیم و ارایه گزارش‌های مالی مناسب در مورد آن.
تاريخچه حسابداري منابع انساني
فلم هولتز پنج مرحله را در توسعه حسابداری منابع انسانی ذکر می کند:
▪ مرحله اول سالهای ۱۹۶۶-۱۹۶۰: در این دوره مفهوم حسابداری منابع انسانی, استنتاجی از نظریه ی اقتصادی «سرمایه انسانی» و متأثر از مکتب «منابع انسانی نوین» و روانشناسی سازمانهای متمرکز و تاثیر نقش رهبری در سازمان بود.
▪ مرحله ی دوم سالهای ۱۹۷۱-۱۹۶۶: تحقیقات فنی و عملی در این دوره به الگوهایی برای اندازه گیری دقیق و تعیین هویت استفاده کنندگان بالقوه این روش و استفاده تجربی حسابداری منابع انسانی در سازمانهای واقعی معطوف گشت.
▪ مرحله ی سوم سالهای ۱۹۷۶-۱۹۷۱: این دوره را می توان دوره ی توجه پژوهشگران و سازمانها به حسابداری منابع انسانی دانست. سازمانهای کوچک تلاش بیشتری برای به کار بردن حسابداری منابع انسانی داشتند. برآوردها و نتیجه گیریهای به عمل آمده بر اساس تاثیرات بالقوه اطلاعات حسابداری منابع انسانی بر مدیریت اجرایی و تصمیمات سرمایه گذاران بود.
▪ مرحله چهارم سالهای ۱۹۸۰- ۱۹۷۶: این دوره، دوره ی توجه نکردن محققان حسابداری و موسسه های بازرگانی به حسابداری منابع انسانی بوده است.
▪ مرحله پنجم از سال ۱۹۸۰ تا کنون: که دوره توجه دوباره به حسابداری منابع انسانی است. این مساله به کمک مطالعات جدید، به صورت کوشش بعضی از سازمانهای بزرگ برای استفاده از حسابداری منابع انسانی نشان داده شده است.
موضوع منابع انسانی و راهکارهای ارزیابی این منابع در مباحث جدید مدیریتی دهه اخیر جایگاه و اهمیت ویژه ای یافته است که از یک طرف جزو منابع نامحدود تلقی می شوند و از طرف دیگر کم توجهی به آن، کلیه منابع دیگر را تحت تاثیر قرار خواهد داد. در مجموع با بررسی های به عمل آمده مشخص گردید که پژوهشگران تحقیقات گسترده ای را در زمینه های مختلف حسابداری منابع انسانی آغاز نموده اند، که عمده این تحقیقات حول سه محور اصلی زیر بوده است:
1- تدوین و پی ریزی مدل ها و روشهایی برای سازمانها به منظور اندازه گیری بهای تمام شده و ارزش (پولی و غیرپولی) کارکنان.
2- طراحی سیستم های کاربردی برای استفاده از اطلاعات حسابداری منابع انسانی.
3- تعیین اثر حسابداری منابع انسانی بر رفتار و طرز تلقی مردم ( بررسی اثر ادراکی و رفتاری اطلاعات منابع انسانی)
عمده تحقیقات انجام شده پیرامون آثار احتمالی اطلاعات حسابداری منابع انسانی بر تصمیمات سرمایه گذاران، مدیران، اعتبار دهندگان و سایر استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری یعنی حول محور سوم بوده، که طی سال های 76-1971 صورت گرفته است.
محققانی از قبیل الیاس (1972)، هندریکس (1976)، توماسین (1977)، شوان (1976)، اکلن (1976)، فلم هولتز (1976)، لیکرت (1976) و هرمانسون (1976) مطالعاتی در این زمینه داشته اند، که نتایج اکثر آنها نشان داد که اطلاعات منابع انسانی تاثیر معنی داری (از نظر آماری) بر تصمیمات داشته است.
اهداف حسابداري منابع انساني
1-ارائه اطلاعات ارزش اقتصادي منابع انساني به عنوان عمده ترين دارايي سازمان
اكثر سازمانها مي توانند اطلاعات دقيقي درباره دارايي هاي ملموس خود مانند زمين، ساختمان، ‌ماشين آلات و تجهيزات ارائه دهند ولي معمولا هيچ گاه سابقه رسمي از دارايي هاي ناملموس خود نظير علائم تجاري، مخارج تحقيق و توسعه و منابع انساني كه ارزش روز افزوني براي سازمان ايجاد مي كنند ندارند. از همین رو نداشتن اطلاعات درباره ارزش اقتصادي دارايي انساني سازمان و يا مخارج انجام شده براي پرورش و آموزش افراد متخصص و ميزان هزينه از دست رفته، از نقاط ضعف سيستم حسابداري فعلي است.
2- محاسبه ميزان سرمايه گذاري سازمان در منابع انساني و شناسايي سود غيرعملياتي و بهره وري ناشي از سرمايه گذاري در منابع انساني.
بسياري از سازمانها مبالغ عمده اي را صرف برنامه هاي آموزشي كاركنان نموده بدون آنكه بازده سرمايه‌گذاري هاي مزبور را ارزيابي و نتايج حاصله را بطور دقيق مورد ارزيابي قرار دهند و حتي در صورت عدم توانايي تامين هزينه برنامه آموزشي را متوقف مي نمايند. لذا با توجه به ضرورت تفكيك هزينه هاي واقع شده در ارتباط با نيروي انساني از ساير هزينه هاي واحد تجاري، بایستی بين هزينه هاي جاري و سرمايه اي نيروي انساني تمايز قائل گردید. زیرا این اطلاعات مديريت را قادر مي سازد تا بر مبناي هزينه هاي سود و سرمايه اي تصميم لازم را اتخاذ نمايد.
3- افزايش كارايي مديريت منابع انساني
حسابداري منابع انساني تلفيقي از دو حوزه حسابداري و مديريت منابع انساني است.كاربرد روشها و مفاهيم حسابداري و استفاده از فن و الگوي اندازه گيري مي تواند تاثيرات عميقي را بر نحوه اداره افراد سازمان داشته باشد و كاركنان را قادر به مشاركت موفق در پيشرفت اهداف سازمان سازد. همچنين سيستم حسابداري منابع انساني، ارزيابي منابع انساني يك سازمان از اين نظر كه حفظ شده، تحليل رفته يا توسعه يافته اند و همچنين ميزان ارزشي كه منابع انساني در ساير منابع مالي و فيزيكي سازمان ايجاد مي كند را نشان مي دهد.
حسابداری منابع انسانی در واقع کاربرد مفاهیم و روش‌های حسابداری در محدوده‌ی مدیریت نیروی انسانی است. این حسابداری معیارسنجی و گزینش هزینه و ارزش‌گذاری نیروی انسانی به عنوان منابع اصلی هر موسسه است، این هزینه‌‌ها، نظیر سایر هزینه‌ها، از بخش‌های جاری و سرمایه‌ای _ یا به تعبیر دیگر هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم _ تشکیل می‌شود.
▪ هزینه‌های منابع انسانی از دو بخش هزینه‌ی اولیه و هزینه‌ی جایگزینی تشکیل می‌شود:
۱)هزینه‌های اولیه: هزینه‌های اولیه منابع انسانی کلیه وجوهی هستند که برای تامین و پرورش نیروی انسانی مصرف می‌شود و شامل هزینه‌های گزینش نیرو، استخدام،
استقرار، جهت‌دهی و آموزش حین خدمت، بازآموزی و آموزش‌های کاربردی و تخصصی برای کسب مهارت‌های لازم می‌شود. این تعریف در مورد سایر منابع نیز ً کاربرد مشابهی دارد، چرا که هزینه‌های اولیه کارخانجات و تجهیزات همان مبالغی هستند که برای تحصیل این منافع صرف می شود. ۲) هزینه‌های جایگزینی: هزینه‌هایی هستند که باید برای جایگزینی کارکنانی که در حال حاضر در موسسه یا واحد مشغول به کار هستند، متحمل شد. این هزینه‌ها به دو بخش تقسیم می‌شود:
الف) هزینه‌های جایگزینی پستی یا شغلی
ب ) هزینه‌های پرسنلی
▪ هزینه‌های جایگزینی پستی: هزینه‌هایی هستند که باید برای جایگزین کردن فردی در یک پست سازمانی با شخصی که بتواند خدمات مشابهی را در این پست سازمانی ارایه دهد، پرداخت شود و این گونه هزینه‌ها خود از سه بخش (تأمین، پرورشی یا آموزشی و کناره‌گیری) تشکیل می‌شوند.
▪ هزینه‌های کناره گیری: مبالغی هستند که برای کناره‌گیری هر یک یا تعدادی از شاغلان پست‌های سازمانی صرف می‌‌شوند. این هزینه‌ها عبارت‌اند از هزینه‌ی پاداش یا اجرت کناره‌گیری، هزینه‌ی‌ مابه‌‌التفاوت پیش از کناره‌گیری، هزینه‌ی خالی ماندن پست سازمانی. نباید فراموش کرد که هزینه پاداش یا اجرت کناره‌گیری در واقع همان هزینه‌ی بازخرید سنوات خدمت (مزایای پایان خدمت) است و هزینه‌های مابه‌التفاوت پیش از کناره‌گیری ناشی از کاهش بهره‌وری فرد قبل از کناره‌گیری است. هزینه‌های خالی ماندن پست سازمانی، هزینه‌ای است غیر مستقیم که از کاهش کارآیی پست‌هایی که از خالی ماندن پست مورد نظر تاثیر می پذیرند.
ارزش اقتصادی منابع انسانی: ارزش اقتصادی منابع انسانی مانند ارزش اقتصادی همه منابع به ظرفیت کارفرما برای استفاده از توان نهفته‌ی این نیروها بستگی دارد. به ‌طور مشخص ارزش اقتصادی نیروی انسانی همان ارزش فعلی خدماتی است که در آینده از آنها انتظار می رود.
«ساير هزينه هاي منابع انساني»
پاداش ها :نقدي و غير نقدي
تسهیلات: ابزارها، اسباب و اثاثيه و تجهيزات ضروري براي رفاه كاركنان
سلامت و بهداشت: سياست هاي خاص مربوط به سلامت بهداشت و شيوه هاي اجرا (موظفي يا داوطلبانه)
هزينه هاي مربوط به مشاوره و گفتگو
حقوق و دستمزد پرداختي و ساير پرداخت ها مانند بيمه
«شاخص هاي عملکردی كاركنان (carmetal1999)
علي رغم فقدان معيارهاي مناسب و تعريف شده براي ارزشيابي منابع انساني، برخي پيشنهاد مي كنند كه بر اساس
معيارهاي ذيل شاخص هايي براي بررسي عملكرد كاركنان مورد استفاده قرار گيرد:
اين معيارهاي شامل :
كارمندان هم پايه و تمام وقت كه شامل مجموع تمام كارمندان قراردادي، نيمه وقت، تمام وقت و رسمي است.
سرشماري ( H ): جمع كارمندان هم پايه تمام وقت در پايان ماه
درآمدها ( R ): جمع كل درآمدهاي عملياتي يعني فروش ها
هزينه ها يا مخارج ( E ): هزينه هاي عملياتي، ماليات، بهره و غيره
سود (P): درآمدهاي عملياتي منهاي هزينه هاي عملياتي
پاداش هاي شبه نقدي(C): مزايا شامل حقوق و دستمزد، كمك هزينه ها و كميسيون ها و اضافه كاري ها
مزايا (B): ساير پاداش هايي كه ممكن است مشمول ماليات نيز شوند همانند اتومبيل، بيمه، وام و غيره