کتاب روش تحقیق کیفی در حوزه سلامت

فهرست
مقدمه 11
فصل 1 13
مقدمه ای بر تحقیق کیفی 13
تحقیق چیست و چه ویژگی هایی دارد؟ 14
مبانی نظری تحقیق کیفی 15
ویژگی های تحقیق کیفی 16
تحقیق کیفی در برابر تحقیق کمی 18
تاریخچه ی تحقیق کیفی 22
موارد استفاده از تحقیق کیفی 22
چه چیزی تحقیق کیفی نیست؟ 23
جایگاه روش های کیفی در تحقیقات سلامت 24
فصل 2 27
روش های تحقیق کیفی 27
پدیدار شناسی 27
انواع تحقیق پدیدار شناسی 28
مراحل و ویژگی های پدیدارشناسی 30
فرایند عملی انجام یک تحقیق به روش پدیدارشناسی 31
ویژگی های قوم نگاری 33
مزایا و معایب تحقیق قوم نگاری 36
اقدام پژوهی 36
تاریخچه و تعاریف اقدام پژوهی 37
مراحل اقدام پژوهی 40
انواع اقدام پژوهی (28) 42
مطالعه ی موردی 43
تعاریف مطالعه ی موردی 44
انواع مطالعات موردی 45
مراحل مطالعه ی موردی 46
مزایا و معایب مطالعه ی موردی 47
پژوهش تاریخی 48
مراحل پژوهش تاریخی (31) 48
انواع منابع پژوهش تاریخی 49
فصل 3 51
ملاحظات اخلاقی در پژوهش های کیفی 51
اهمیت اصول اخلاقی در مطالعات کیفی 51
اصول اساسی اخلاقیات در پژوهش کیفی 52
رضایت آگاهانه 54
محرمانه بودن اطلاعات 56
ناشناس و بی‌نام ‌بودن 57
حق انتخاب و عدم عسر و حرج 59
روابط شخصی محقق با شرکت‌کنندگان 60
فصل 4 63
داده‌های دیجیتال و پژوهش‌های کیفی آنلاین 63
انواع مختلف داده‌های دیجیتال و مجازی 64
چه کسی در فضای آنلاین حضور پیدا می‌کند؟ 65
استفاده از داده‌های آنلاین یا مجازی برای پژوهش‌های کیفی 66
ویژگی‌های محیط آنلاین در حوزه انجام پژوهش‌های کیفی 68
استخراج داده‌های کیفی با استفاده از روش‌های آنلاین 70
بیگ‌دیتا و پژوهش‌های کیفی دیجیتال 71
اصول اخلاقی در استفاده از داده‌های دیجیتال و انجام پژوهش‌های آنلاین 72
فصل 5 77
مشاهده 77
تعریف مشاهده 78
واحد مشاهده 79
تفاوت مشاهده در پژوهش‌های کمی و کیفی 80
انواع مشاهده 80
اجرای مشاهده 83
مزایا و محدودیتهای داده های مشاهدهای 90
فصل 6 93
مصاحبه 93
تعریف و انواع مصاحبه 93
عناصر سازندهی مصاحبهی کیفی خوب 96
انواع سوالات مصاحبه 99
نمونه‌گیری 101
طراحی راهنمای موضوعی 102
مکان مصاحبه 102
ضبط صدا و رونوشت برداری 103
چه تعداد مصاحبه کافی است؟ 104
مزایا و محدودیت های مصاحبه 104
فصل 7 107
بحث گروهی متمرکز 107
بحث گروهی متمرکز و هدف از تشکیل آن 108
مراحل بحث گروهی متمرکز 109
مسائل اخلاقی 115
مزایا و محدودیت های بحث گروهی 115
فصل 8 117
گروه اسمی 117
تعریف و مشخصه های گروه اسمی 117
مراحل گروه اسمی 119
یک مثال کاربردی (89) 122
فصل 9 125
دلفی 125
تعریف، ماهیت، تاریخچه 126
انواع دلفی 128
اجزای اصلی روش دلفی 129
تکرار یا بازگویی 129
پرسشنامه 129
متخصصین 130
بازخورد کنترل شده 131
تحلیل نتایج 131
اجماع 131
گمنامی شرکتکنندگان در دلفی 132
زمان 132
فرایند دلفی 132
فعالیت قبل از شروع 132
تصمیم و تصویب 134
نقاط قوت و ضعف روش دلفی 135
فصل 10 137
تحلیل 137
مبانی و اصول تحلیل داده کیفی 137
تفاوت تحلیل کمی و کیفی 139
مراحل تحلیل داده‌های کیفی 140
کدگذاری باز یا سطح اول کدگذاری 144
کدگذاری محوری یا سطح دوم کدگذاری 144
کدگذاری انتخابی یا سطح سوم کدگذاری 144
انواع روش های تحلیل داده های کیفی 145
تفاوت تحلیل محتوا و تحلیل مضمون 150
مراحل تحلیل محتوا 151
تحلیل محتوای کمی و کیفی 151
نظریهی داده بنیاد 152
تحلیل پدیدارشناختی تفسیری (IPA) 154
رویکرد چارچوبی 155
مراحل تحلیل داده با استفاده از روش چارچوب (116) 156
تحلیل گفتمان 157
استفاده از نرم‌افزار برای مدیریت داده‌های کیفی 158
نرم‌افزار انویوو (NVivo) 158
نرم‌افزار اطلس تی (Atlas.ti) 159
نرم‌افزار مکس کیودا (MAXQDA) 159
اعتبار (روایی) در پژوهش کیفی 160
انواع مختلف روایی 160
روایی توصیفی 160
روایی تفسیری 161
روایی تئوریکی 161
روایی ارزیابی 162
قابلیت اعتبار یا باورپذیری 162
قابلیت انتقال یا انتقال پذیری 162
تأییدپذیری 162
اطمینان پذیری 162
تکنیک هایی برای رسیدن به روایی و پایایی در پژوهش کیفی 163
فصل 11 165
سنتز در پژوهش های کیفی 165
تعریف و هدف از سنتز پژوهی 166
سنتز در تحقیقات کیفی، آری یا نه؟ 168
مراحل سنتز پژوهی 168
انواع روش های سنتز پژوهش های کیفی 171
انتخاب صحیح روش تحقیق آمیخته 175
انواع روش های ترکیبی 176
روش سه بعدی 176
روش ترکیبی 177
روش توضیحی 177
روش اکتشافی 177
انواع تلفیق 178
مزایا و معایب پژوهش آمیخته یا ترکیبی 181
فصل 12 183
چالش های پژوهش کیفی 183
برداشت های نادرست از تحقیق کیفی 184
غلبهی نگرش استاندارد کمی 184
ضعف در شرح تجربه 185
غفلت از پژوهش تاریخی و تاریخچه ی زندگی 185
عدم توافق در معیارهای ارزیابی تحقیقات کیفی 185
تعمیم به صورت عام 186
ضعف در مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی 187
پتانسیل کیفی داده‌های کمی 187
بنیان ضعیف حوزه‌های بین‌رشته‌‌ای 187
محقق به عنوان ابزار پژوهش 188
منابع و مآخذ 191

تاریخچه­ی تحقیق کیفی

تحقیق کیفی نسبت به تحقیق کمی و آماری سابقه زیادی ندارد. شاید بتوان تاریخ تحقیق کیفی را در شرق جست و جو کرد. پیشینه­ی قوم نگاری^[1] بیش از سایر انواع پژوهش­های کیفی است. کتاب تاریخ بیهقی نوشته­ی محمد حسین بیهقی یک تحقیق تاریخی و سفرنامه­ی ناصرخسرو پژوهشی مبتنی بر قوم نگاری است. پژوهش­های قوم نگاری بخش­هایی از تاریخ اسپانیا، انگلیس، فرانسه و هلند را به رشته­ی تحریر درآورده­اند. دامنه­ی این نوع تحقیقات در قرن بیستم به کشور آمریکا رسید. تا پایان دهه­ی ۱۹۶۰ نزدیک به ۹۰ درصد گزارش‌های منتشر شده در مجلات جامعه‌شناسی آمریکا، مبتنی بر تحقیق کمی و آماری بودند (8). در انگلیس آمارهای قابل مقایسه‌ای در دست نیست؛ ولی گمان می‌رود تا اواخر دهه­ی ۱۹۶۰ تحقیق آماری در این کشور نیز مسلط بود. پایه­های تحقیق کیفی را باید در تلاش­ها و خدمات علمی مارسل موس^[2] مردم­نگار فرانسوی نویسنده­ی کتاب «راهنمای مردم­نگاری» جست و جو کرد. تلاش­های این شخص و نظریات مطرح شده در کتابش، مانند روش­های تحقیق در جوامع انسانی، سازمان­ها، آداب و رسوم، هنجارها و… تاثیر گسترده­ای در مجامع علمی جامعه­شناسی و مردم­شناسی آن روزگار داشت. پس از مارسل موس نیز افرادی مانند کلود لوی اشتراوس^[3] (جامعه­شناس و مردم­شناس فرانسوی) توانست نظریه­ی ساختارگرایی و مردم­شناسی مدرن را ارائه دهد که خود باعث تحولی در جامعه شناسی و مردم شناسی و در نتیجه تحقیق کیفی شد (9).

موارد استفاده از تحقیق کیفی

در یک مطالعه از روش­های کمی و کیفی می­توان برای تکمیل یکدیگر استفاده کرد. ساده­ترین مثال زمانی است که از تحقیقات کیفی به عنوان پیش زمینه­ی تحقیقات کمی استفاده می­شود. این مدل احتمالا برای کسانی که در زمینه­ی خدمات بهداشتی درمانی مشغول به کار هستند بسیار آشناست. از آن­جا که این مراقبت ها بیشتر با مردم سر و کار دارند، متخصصین بهداشت و درمان و محققین، قبل از تلاش برای تعیین رفتارها و رویدادها، نیاز به اطلاع از دیدگاه افراد و تفسیر واقعیات توسط آن­ها دارد. به علاوه از تکنیک­های تحقیق کیفی می­توان به منظور کشف قابل فهم­ترین واژه­ها یا کلمات برای توصیف متغیری که در یک پرسشنامه نظرسنجی گنجانده می­شود، استفاده نمود. تحقیقات کیفی نه تنها به عنوان مقدمه­ی تحقیقات کمی هستند، بلکه در اعتبارسنجی تحقیقات کمی هم نقش دارند و در ارائه­ی دیدگاه متفاوت در مورد پدیده­های اجتماعی یکسان مورد استفاده قرار می­گیرند. به عنوان مثال، برخی از باورهای فرهنگی ممکن است بر تکمیل پرسشنامه­ها تاثیر بگذارند که با استفاده از یک مطالعه­ی مردم­شناسی می­توان از آن آگاهی یافت. بیشتر اوقات بینش­هایی که توسط تحقیقات کیفی ایجاد می­شود به درک و تفسیر کامل­تر داده­های کمی کمک می­کند.

روش­های کیفی به طور مستقل نیز می­توانند برای شناسایی پدیده­های اجتماعی ناآشکار مورد استفاده قرار گیرند، یا برای بررسی بعضی مسائل زندگی که به راحتی قابل توضیح نیستند و یا با تحقیقات کمی قابل بررسی نمی­باشند. به عنوان مثال، روش­های کیفی برای شناسایی اعتقادات فرهنگی در مورد فشارخون بالا در میان بیماران سفید پوست و سیاه پوست جنوب لندن مورد استفاده قرار گرفت (10). روش های کیفی به طور فزاینده در مطالعات سازمان­های بهداشتی درمانی و سیاست­گذاری در حوزه­ی سلامت نیز مورد استفاده قرار می­گیرند و تاثیرات زیادی در اصلاحات و تغییر سازمانی و ارائه­ی خدمات سلامت داشته­اند. روش های مورد استفاده در تحقیقات کیفی شامل مشاهده، مصاحبه و تجزیه و تحلیل اسناد و متون می­باشد؛ اما همواره یک نقطه­ی مشترک وجود دارد و آن جای­گزینی عمل، کلمات، گفتگو و معانی به جای ارقام می­باشد. با نگاهی دقیق­تر متوجه می­شویم که این روش­ها به طور روزمره توسط انسان­ها برای درک جهان مورد استفاده قرار می­گیرد. انسان­ها آن­چه را که در جریان است تماشا و سعی می­کنند دنیای پیرامون و اجتماع را درک نمایند. با این حال روش­های کیفی مورد استفاده توسط محققین، ویژگی­های خاصی دارند شامل کاربرد منطقی، برنامه­ریزی شده، روش­های جمع­آوری صریح و روشن و روش­های تجزیه و تحلیل دقیق و متفکرانه که نیازمند تبحر محقق می باشد.

چه چیزی تحقیق کیفی نیست؟

همان­طور که آگاهی از ویژگی­­های تحقیق کیفی مهم است، دانستن این مساله که چه نوع تحقیقی، کیفی محسوب نمی­شود نیز اهمیت دارد. بر همین اساس مواردی که جز تحقیقات کیفی محسوب نمی­شوند اشاره شده است:

1. تحقیقات کیفی تجزیه و تحلیل چند نظر درباره­ی سوالات پاسخ باز یک پرسش­نامه نیست. بعضی افراد تصور می­کنند، اگر چند سوال به پرسش­نامه­ی خود اضافه نمایند و سپس آن را تجزیه و تحلیل کنند، یک تحلیل کیفی انجام داده­اند؛ اما این تصور کاملا غلط است. چون چنین سوالاتی فقط به اضافه کردن چند نکته به یک چارچوب از قبل تعیین شده کمک می­کند و جامعیت لازم برای شناخت پدیده­ی مدنظر را ندارد.
2. تحقیقات کیفی داستان­سرایی نیست که مثلا توسط یک روزنامه­نگار تهیه و در روزنامه­ای چاپ شده باشد؛ زیرا روزنامه­نگاران فقط وقایع را به رشته­ی تحریر در می­آورند، نه آن­که وقایع را تفسیر نموده و معنی بخشند. آن­ها تجزیه و تحلیل لازم برای تحقیقات کیفی را انجام نمی­دهند؛ به عبارت دیگر نیازی به آزمایش دوباره­ی اطلاعات، مقایسه کردن، بررسی تضادها و مورد تایید قرار دادن اطلاعات ندارند. از طرفی نویسندگان نیاز به نمونه­گیری ندارند و نگران استحکام و انسجام مطالعه­ی خود نیز نیستند.

پس به هر پدیده­ای که توسط محقق یا نویسنده توصیف شده باشد، نمی­توان عنوان تحقیق کیفی داد. تحقیق کیفی به دنبال کشف معانی پدیده­ها با استفاده از یک رویکرد کل­گرایانه است. این روش تحقیق شبیه به کامل کردن یک تصویر، از طریق کنار هم قرار دادن قطعات جدا شده است. بخشی از این قطعات اطلاعاتی است که محقق جمع کرده و به آن­ها معنی می­بخشد. در جریان یک مطالعه­ی کیفی، محقق بر اساس تجارب یا در نتیجه­ی مرور متون، شروع به تحلیل و واکاوی می­کند. حاصل کار او یک ایده­ی جدید یا یک دسته­بندی جدید از اطلاعات به جای چارچوب­های از پیش تعیین شده است.

جایگاه روش­های کیفی در تحقیقات سلامت

در چند دهه­ی گذشته تحقیقات کیفی در حوزه­ی بهداشت و درمان در حال افزایش هستند. تعداد مطالعات چاپ شده و کتاب­هایی که در حوزه­ی سلامت و مراقبت عمومی با استفاده از روش­های کیفی انجام شده­اند، در کل دنیا در حال افزایش است. به عنوان مثال، در انگلیس موسسه­ی ملی تحقیقات سلامت، قبلا صرفا از روش­های کمی و تجربی برای ارزیابی فناوری­های سلامت استفاده می­کرد، اما بعدها روش­های کیفی و ترکیبی را مورد تشویق قرار داد. هم چنین کمیته­ی تحقیقات پزشکی انگلیس از روش­های کیفی برای تهیه­ی گایدلاین^[4] هایی برای مداخلات پیچیده­ی پزشکی بهره می برد. درآمریکا، در سال 2011 موسسه ملی تحقیقات سلامت در حوزه­ی علوم اجتماعی و رفتاری، یک گایدلاین برای ترکیب روش­های کمی و کیفی برای تحقیقات سلامت منتشر نمود

(11، 12).

روش تحقیق کیفی، روش­های متنوعی را برای شناسایی آن­چه واقعا برای بیماران و مراقبین اهمیت دارد و موانع تغییر عملکرد و توضیح این­که چرا بهبودی رخ می­دهد یا خیر، ارائه می­دهد. با وجود گسترش روش­های کیفی، هنوز هم در مورد ارزش آن­ها اختلاف نظر وجود دارد. گاه از مطالعات کیفی به عنوان مطالعاتی که فاقد ارزش علمی هستند یاد می­شود. این نگرش­ها نشان دهنده­ی تسلط باقی مانده­ی تحقیقات کمی، به ویژه در ارتباط با ارزیابی درمان­ها است. در سال­های اخیر بر پزشکی مبتنی بر شواهد و سیاست های مبتنی بر شواهد قابل اتکا، به منظور انجام مداخلات اثربخش و کارا، تاکید شده­است. از سوی دیگر، در چارچوب تحقیقات حوزه­ی سلامت، روش­های کمی و کیفی به طور فزاینده­ای به صورت مکمل در کنار هم تحت عنوان مطالعات کمی-کیفی یا ترکیبی مورد استفاده قرار می­گیرد. به نظر می­رسد با وجود این­که تحقیق کمی بیشتر پذیرفته و تثبیت شده، ولی سهم قابل توجه تحقیقات کیفی نیز غیر قابل انکار است.