کتاب تمشیت و معیشت تحلیل جامعه شناختی سبک زندگی

فهرست
عنوان صفحه
فصـل اول 13
مقدمه 13
فصـل دوم 21
سبک زندگی 22
تعریف سبک زندگی 26
دیدگاه‌های رایج در باب سبک زندگی 27
دیدگاه روان‌شناسانه 27
دیدگاه جامعه‌ شناسانه 29
ویژگی‌های سبک زندگی 30
نگرش‌های کلی حاکم بر زندگی 31
هستی شناسی 33
برخی از خطوط کلی هستی از نگاه اسلام 36
دیدگاه اسلام درباره انسان و نقش آن در نظام هستی 38
نگرش اسلامی به زندگی 40
تفاوت دو سبک زندگی اسلامی و غربی 42
نگاه مقام معظم رهبری به سبک زندگی اسلامی-ایرانی (دیدگاه معیار) 46
الزامات فرهنگ دینی از دیدگاه مقام معظم رهبری 48
اهمیت سازمان‌های فرهنگی و مدیریت آنها (شورای عالی انقلاب فرهنگی) 49
دال‌های سبک زندگی دینی از نگاه مقام معظم رهبری 55
علوم اجتماعی و سبک زندگی 56
پیشینه 59
پبشینه مطالعات داخلی مرتبط با سبک زندگی 59
مطالعات خارجی 61
فصـل سوم 67
روش شناسی 67
فصـل چهارم 75
تجزیه و تحلیل داده‌ها 75
فصـل پنجم 89
نتیجه‌گیری 89
منـابع و مآخـذ 101
منابع فارسی 101
منابع غیر فارسی 104

از آنجایی که زندگی مبتنی بر مبانی، اعتقاد، آداب، سنت‌ها، ارزش‌ها، باورها، تمدن و فرهنگ هر جامعه می‌باشد؛ و اصولاً جهت گیری‌ها را مکاتب مشخص می‌نمایند. لازم است، در سبک زندگی اسلامی-ایرانی توجه ویژه‌اي به مبانی و اصول داشته باشیم و چون ابتناء جهت گیري اعتقادي، باورها و ارزش‌هاي ما منبعث از قرآن، احادیث و زبان وحی است، بنابراین یکی از اصلی‌ترین مستندات، آیات قرآن و روایات ائمه می‌باشد.
مقام معظم رهبري در دیدار جمعی از شاعران کشور، درباره‌ي جهاد اصلاح سبک زندگی و جهاد در راه بقاي جامعه اسلامی سبک زندگی را به‌عنوان متن تمدن اسلامی معرفی کردند (دیدار با جمعی از شاعران رمضان 1392) بنابراین باورهاي خاص منطقاً به رفتارهاي مشخصی منتهی می‌شوند یا رفتارهاي فردي و اجتماعی انسان بر اساس آرمان‌هایی است که به مفروضات هستی شناسانه و انسان شناسانه‌ي ویژه‌اي تکیه دارد و برخاسته از نگرش‌ها، باورها و ارزش‌هایی است که انسان آگاهانه یا ناآگاهانه پذیرفته است. (مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1377: 50) بنابراین سبک زندگی اسلامی-ایرانی از دو منظر مورد بررسی قرار می‌گیرد: 1- از بعد شناختی، روان‌شناختی 2-جامعه شناختی. بنابراین در این تحقیق از هر دو منظر مورد واکاوي قرار گرفته است و چنانچه در بعضی از عناوین، بجاي سبک زندگی به تعلیم و تربیت اسلامی، عدالت آموزشی و تفاوت دیدگاه‌هاي اسلامی با مکاتب غربی در برنامه‌های تربیتی و آموزشی پرداخته شده است. بر اساس همین انگاره می‌باشد و بیان بعضی از مفاهیم مانند پیشرفت و تمدن اسلامی و سبک زندگی از همین منظر است که بعضاً اساس و مبناي سبک زندگی و منتج به آن هستند.

سبک زندگی
مفهوم «سبک زندگی» از جمله مفاهیم و علم جامعه شناسی و مردم شناسی است که در دهه‌ی اخیر بسیار مورد توجه عالمان علوم اجتماعی و مدیران فرهنگی قرار گرفته است؛ سبک زندگی معنایی است که از پیوند و نظام وارگی و شبکه‌ای بودن عوامل متعددی به‌وجود آمده است که در شیوه‌های زندگی یا اقلیم‌های زیستن انسان اثر می‌گذارند. در اکثر تعریف‌های سبک زندگی می‌توان دو مفهوم را یافت که در تعریف سبک زندگی در نظر گرفته شده است و در واقع هر دو مفهوم هم، به واژه‌ی «سبک» باز می‌گردد: اول، مفهوم وحدت و جامعیت و دوم، مفهوم تمایز و تفارق. به این معنی که سبک زندگی حاکی از مجموعه عوامل و عناصری است که کم و بیش به‌طور نظام‌مند با هم ارتباط داشته و یک شاکله کلی فرهنگی و اجتماعی را پدید می‌آورند. همین پیوستگی، اتحاد و نظام‌مندی این کُل را از کُل‌های دیگر متمایز می‌کند. وجود کلماتی همچون الگو، نظام مندی، کلیت، هویت و تمایز در بیانات رهبر فرزانه انقلاب (دیدار بانخبگان خراسان شمالی سال 91) نیز حاکی از همین مطلب است و به همین دلیل است که امروز از دو مدل و الگوی متمایز و متفاوت سبک زندگی اسلامی و غربی سخن می‌گوییم.
واژگان مترادف سبک زندگی اسلامی عبارت است از: سبک زندگی شیعی، ارزشی، ایدئولوژیک، جهادی، انقلابی، دینی و تعابیر معادل سبک زندگی غربی، سبک زندگی اروپایی، مسیحی، آمریکایی و غربی؛ اما آنچه در تعریف‌های سبک زندگی، جلوه‌گر می‌شود آن است که این تعریف قرابت بسیاری با مفهوم هویت پیدا می‌کند، اما با این تفاوت که علاوه بر هویت، مناسبات و رفتارهای عینی و واقعی زندگی را نیز شامل می‌شود و می‌توان مثال‌ها و مصداق‌هایی از زندگی واقعی را شاهد آورد که رهبر انقلاب نیز به بیش از بیست مورد از آنها اشاره کردند. بدین ترتیب می‌توان گفت که سبک زندگی عبارت است از: طیف رفتاری که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است، عرصه‌هایی از زندگی را تحت پوشش دارد و در میان گروهی از افراد جامعه قابل مشاهد است؛ اما الزاماً برای همگان تشخیص دادنی است (فاضلی، 39، 1382).
سبك زندگی نخستين بار توسط آلفرد آدلر مطرح شد و در نيمۀ دوم قرن بيستم، اين مفهوم بسيار مورد توجه جامعه شناسان قرار گرفت. با مطرح شدن مباحثی مربوط به مدرنيته، هويت، اخلاق، محيط زيست و مصرف از سوي جامعه شناسان بستر مناسبی جهت رشد مطالعات و تحقيقات تجربی در اين زمينه به‌وجود آمد (نوروزي و زمانی مقدم، 1394) سبك زندگی واژه‌اي است که ابتدا در ادبيات فرهنگ مدرن متولد شد. حدود دو قرن پيش واژهاي تحت عنوان سبك زندگی وجود نداشت و اگر درخصوص سبك زندگی افراد، سؤالی از آنان پرسيده می‌شد احتمالاً سؤالی بی‌معنا و غيرقابل فهم بود، ولی از آنجا که در طول تاريخ و در تمامی جوامع، زندگی انسان‌ها همواره بر اساس مجموعه‌اي از قواعد معيّن و منظّم بوده است، پس به‌طور طبيعی می‌توان گفت که زندگی انسان‌ها همواره با نوعی سبك همراه بوده است، ولی به تدريج در جوامع مدرن و غربی شرايطی ايجاد شد که توجه انديشمندان علوم اجتماعی را بيش از پيش به موضوع الگوي زندگی جلب کرد و.) همين پيش زمينه، بستري شد براي تولد واژه سبك زندگی در ادبيات فرهنگ مدرن سبك زندگی اسلامی به تمامی اصول و مسائلی که متن و بطن حيات اجتماع و انسان مسلمان را شكل می‌دهد، اطلاق می‌گردد که از ارزش‌هاي دين اسلام و عرف جامعه اسلامی الهام می‌گيرد. مصاديق سبك زندگی اسلامی بر اساس ديدگاه مقام معظم رهبري شامل 19 مؤلفه به شرح ذيل است: خانواده، مسكن، پوشش، الگوي مصرف، خوارک، کسب و کار، ورزش، اوقاغت فراغت، رفتار با ديگران و بهداشت است (خوش فر و محمدي نيا، 1393)
در زمينه سبك زندگی، تضاد جدي بين فرهنگ غرب و فرهنگ خودي و بومی وجود دارد و تعريفی که فرهنگ ما از زندگی و خوب و بد بودن آن بر اساس آخرت‌گرايی و نقش مزرعه بودن زندگی دنيوي براي زندگی اخروي که هدف اصلی و زندگی واقعی است، برايمان دارد؛ درست در نقطه‌ي مقابل فرهنگ غربی است که بر مبناي مكتب اومانيسم و لذت‌گرايی و هدف غايی بودن زندگی دنيوي استوار است. اين دو جهان‌بينی دقيقاً در نقطه‌ي مقابل هم قرار دارند و بی‌گمان اين اختلاف ديدگاه در بررسی وضعيت سبك) زندگی (و خوب و بد بودن آن و برنامه‌ريزي براي اصلاح آن تأثير تام و تمام خواهد گذارد؛ چه بسا بر اساس ديدگاه اسلامی در بررسی سبك زندگی توجه به برخی رفتارها و مصارف مورد توجه باشد يا حتی در اولويت باشد که در ديدگاه غربی توجه به آنها اصلاً بی‌مورد باشد و آنها را اصولاً داخل در سبك زندگی نداند که به تبع اين وضعيت، برنامه‌ريزي درخصوص اصلاح وضعيت سبك زندگی نيز کاملاً متفاوت خواهد بود. بنابراين پذيرش منفعلانه سبك زندگی غربی براي جوامع مسلمان که داراي پيشينه‌ي فرهنگی غنی می‌باشند شايسته نيست و طبيعی است که به اقتضاي اسلامی بودن جامعه ايرانی، بايد بر سبك زندگی ايرانی – اسلامی تأکيد شود. سبك زندگی اسلامی، لازمه اصلی تمدن اسلامی است براي داشتن يك تمدن اسلامی پرداختن به سبك زندگی اسلامی يك ضرورت بزرگ است و بايد به آن به‌صورت ويژه پرداخته شود (حقيقتيان و همكاران، 1394) مفهوم گسترده سبك زندگی که امروزه نه فقط، در حوزه مباحث جامعه‌شناسان و روان‌شناسان به‌کار می‌رود بلكه اکثر افراد در طبقات مختلف اجتماعی، از واژه سبك زندگی در داوري‌هاي زيبا شناختی و علايق ذوقی خود سود می‌برند. به‌گونه‌اي که سبك زندگی در جوامع امروز تعيين کننده‌ترين عامل فرهنگی محسوب می‌شود. اسلام محور اصلی فرهنگ، باورها، عقايد، ذائقه‌ها و سلايق را در اموري بيان کرده که ارتباط با خدا دارد. در واقع يك اصل کلی دين اسلام اين است که بايد استقلال و هويت خود را حفظ کرد. فرهنگ اصيل ايرانی اگر در برابر هجمه تبليغات سبك‌هاي متعدد غربی قرار بگيرد، مبانی و اصول فرهنگی آن درهم ريخته و فرهنگ نامناسب نظام‌هاي سلطه جايگزين آن خواهد شد (احمدي و شربتيان، 1393).
مفهوم سبک زندگی در رشته‌هاي مطالعات فرهنگی به مجموعه رفتارها، مدل‌ها و الگوریتم‌هاي کنش فرد اطلاق می‌شود که معطوف به ابعاد هنجاري، رفتاري و معناي زندگی اجتماعی او می‌باشد و دلالت بر ماهیت و محتواي روابط، تعاملات و کنش‌ها و واکنش‌هاي فرد و جامعه دارد. (فاضل قانع، 1393) از مفهوم سبک زندگی در ادبیات جامعه شناسی دو برداشت متصور است. نخست آنکه سابقه آن به دهه‫ی 1920 میلادي باز می‌گردد که سبک زندگی معرف ثروت و موقعیت اجتماعی افراد و غالباً شاخصی براي تعیین طبقه اجتماعی به‌حساب می‌آید. (اباذري، 1381: 6، به نقل از چایین و چاپمن) و در برداشت دوم سبک زندگی نه راهی براي تعیین طبقه اجتماعی، بلکه شکل اجتماعی نوینی دانسته می‌شود که تنها در متن تغییرات فرهنگی مدرنیته و رشد فرهنگ مصرف گرایی معنا می‌یابد.) اباذري، 6:381 به نقل از گیدنز و بوردیو). در واقع سبک‌هاي زندگی مجموعه‌هایی از طرز تلقی‌ها، ارزش‌ها، شیوه‌هاي رفتار، حالت‌ها و سلیقه‌ها است که از موسیقی تا هنر و تلویزیون و طرز چیدمان دکوراسیون منزل، پوشش شخصی، رفتارهاي اجتماعی و غیره را در بر می‌گیرد. (خوشنویس، 1387: 12) در همین راستا سوبل تأکید می‌کند که الگوي مصرف قابل مشاهده‌ترین و بهترین شاخص سبک زندگی است. (فاضلی، 1382: 126). سلیقه‌هاي افراد در مصارف فرهنگی، در کنار فعالیت‌هاي فراغت و الگوهاي مصرف از اصلی‌ترین شاخص‌هاي مورد استفاده در مطالعات سبک زندگی بوده است. برخی از انواع مصارف فرهنگی مورد استفاده عبارتند از: رفتن به تئاتر و سینما، گوش دادن به موسیقی، خواندن کتاب، روزنامه و مجله، دیدن تلویزیون و رسانه‌هاي تصویري؛ گوش دادن به رادیو؛ بازدید از موزه و شرکت در انواع فعالیت‌هاي هنري (فاضلی، 1382: 127) گروه دیگر از شاخص‌هاي سبک زندگی، مجموعه فعالیت‌هایی هستند که افراد در زمان فراغت انجام می‌دهند و از این قرارند: استراحت کردن؛ ورزش و بازي؛ فعالیت‌هاي دینی؛ مشارکت در فعالیت‌هاي سیاسی؛ گردش و تفریح در فضاي بیرون از خانه؛ سفر کردن؛ رفت و آمد با دوستان؛ مشارکت در اعمال داوطلبانه اجتماعی نظیر؛ خیریه‌ها، تماشاي رخدادهاي ورزشی و بازدید از نمایشگاه‌ها و نیز شاخص‌هاي پراکنده سبک زندگی عبارتند از: مدیریت بدن، الگوهاي خرید، نامگذاري کودکان، رفتار خانوادگی و الگوي مصرف غذا. (فاضلی، 1382: صص 128 و 129)‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
تعریف سبک زندگی
« اصطلاح “سبک زندگی” معادل اصطلاح لایف استیل انگلیسی، لبنستیل آلمانی » (مهدوي کنی، 1387: 46) “اسلوب الحیاه، در عربی” (ریحانی و طنوس: 2012) در واقع سبک زندگی، مجموعه‌ي کنش‌هایی بر اساس الگوها و نشانه‌هایی است که از نهادهاي مرجع گرفته شده است و به جریان عادي زندگی روزمره تبدیل شده‌اند؛ کنش‌هایی که بازنماگر هویت‌هاي فردي، اجتماعی و گروهی هستند؛ از این‌رو می‌توان گفت مطالعه سبک زندگی عبارت است از تلاش براي شناخت مجموعه‌اي منظمی از رفتارها یا الگوهاي کنش که افراد آن‌ را انتخاب کرده و کنش‌شان در زندگی روزمره به‌واسطه آنها هدایت می‌شود. (فاضلی، 1382: 21) در واقع فعالیت‌هاي روزانه، مؤلفه‌هاي سبک زندگی به‌شمار می‌رود که ریشه در جهت‌گیری‌هاي ارزشی افراد دارند. گرچه پیش از این کسانی مانند جورج زیمل و وبلن به اهمیت سبک زندگی و شاخص‌هاي آن پرداخته‌اند، ولی با ظهور شرایط پس از جنگ جهانی دوم بود که این مفهوم و مفاهیمی مانند مصرف فرهنگی، صنعت فرهنگ، سرمایه فرهنگی، اوقات فراغت در کانون مباحث جامعه شناسی نشست. (گودمن، 2004)تعمیق پیامدهاي تجدد، مانند صنعتی شدن، شهرنشینی و آپارتمان نشینی، فردگرایی مفرط، تبدیل شد فرهنگ صنعت به مصرف‌گرایی، به عامل بنیادین بقاي جامعه سرمایه داري و توسعه ابزارهایی که خصوصی‌ترین رفتار انسان‌ها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، نظریه اجتماعی را به سمت توجه فزاینده به نقش سبک زندگی و اهمیت آن در برساختن هویت‌هاي فردي و اجتماعی، برون‌دادهاي زندگی روزمره و تعاملات اجتماعی و نقش آن در تحولات کلان جامعه سوق داده است. جهان به‌جاي ورود به دنیاي پست مدرن به سوي دوره‌اي گام برمی‌دارد که در آن پیامدهاي مدرنیته، ریشه‌اي‌تر و جهانی‌تر از پیش شده‌اند. (گیدنز، 1382)
در ادبیات اجتماعی دو نگرش متفاوت در نیمه نخست و پایانی سده بیستم به سبک زندگی وجود دارد: در مفهوم نخست که به دهه 1920 برمی‌گردد؛ سبک زندگی معرف ثروت و موقعیت اجتماعی افراد و غالباً شاخصی براي تعیین طبقه اجتماعی است؛ اما در مفهوم دوم سبک زندگی صورت‌بندي نویی است که در متن تغییرات فرهنگی مدرنیته و رشد فرهنگ مصرف گرا معنا می‌یابد. برداشت اول از (چاپین، 1995؛ چاپمن، 1935) و برداشت دوم از (گیدنز، 1991)؛ (بوردیو، 1984)؛ (فدرستون، 1987) و (1991؛ لش ویوري)، می‌باشد. به نقل از (اباذري و چاوشیان؛ 1381: 22). سبک زندگی شامل فعالیت‌هاي منظم و طبقه‌بندي شده فرد در عرصه‌هایی چون تقسیم ساعات شبانه روز، نوع تفریحات و ورزش، شیوه‌هاي معاشرت، اثاثیه و خانه، آداب سخن گفتن و راه رفتن و… است. سبک زندگی، عبارت از طیف رفتاري است که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است و عرصه‌اي از زندگی را تحت پوشش دارد. البته بخش مهمی از فعالیت‌هاي انسان امروز در پاسخ به اقتضائات فناوري دست ساختة خود بشر است؛ یعنی سبک زندگی نیز در بسیاري از مواقع، نتایج ناخواسته تکنولوژي است.
دیدگاه‌های رایج در باب سبک زندگی”
دیدگاه روان شناسانه”
به نظر آدلر چگونگی تلاش فرد برای کنار آمدن با احساسات حقارت آمیز بخشی از «سبک زندگی» خاص وی می‌شود، یعنی به شکل جنبه‌ای از کارکردهای شخصیتی وی در می‌آید. سبک زندگی خلاقیتی است حاصل از کنارآمدن با محیط و محدودیت‌های آن، بدین سبب افراد از این حیث مختلف‌اند؛ زیرا علاوه بر احساس حقارت و برتری طلبی که میان همه‌ی انسان‌ها مشترک است، سه عامل بدنی، روانی و اجتماعی که به ترتیب در ساختمان بدنی و عمل اعضای آن صفات و استعدادهای روانی و ارتباطات اجتماعی نهفته است، در میان آدمیان متفاوت‌اند. همین امر شیوه‌ی خاص هر فرد برای جبران احساس حقارت و برتری طلبی را تعیین می‌کند. شیوه‌ی زندگی پیروزی طلبانه‌ی ناپلئون شاید علتش جثّه‌ی نسبتاً کوچک وی بوده است. سیادت طلبی و اعمال وحشیانه‌ی آقا محمدخان قاجار ریشه در پیامدهای اجتماعی اختگی وی داشته است و حرص هیتلر برای تسلط بر عالم، شاید از نقص جنسی وی سرچشمه گرفته باشد (برزگر، 234، 1388)
شیوه‌ی زندگی هر فرد به اعتقاد آدلر در پنج یا شش سالگی پایه‌گذاری می‌شود. وی سه مثال برای سه عامل بدنی، روانی و اجتماعی می‌زند که همگی تحت تأثیر محیط خانوادگی‌اند. سبک زندگی، مفهومی است که آدلر آن را ابداع کرد، اما پیروان کلاسیک او و دیگران به تفصیل آن پرداخته‌اند. به‌طور بسیار مختصر به سه مورد از آن اشاره می‌کنیم.
کرت آدلر: «سبک زندگی شیوه‌ای است که فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال می‌کند، یعنی راهی است برای رسیدن به اهداف؛ آیا فرد در این مسیر با شجاعت و ثبات در رفت و آمد است؟ تلاش او در دنبال کردن اهدافش چگونه است؟ آیا به سمت هدف گام برمی‌دارد، ناگهان می‌ایستد و باز می‌گردد و هدف را رها می‌کند؟ آیا به‌دلیل اینکه هدفش را دنبال نکرده، در صدد یافتن توجیه است؟ سبک زندگی همچون سبک آهنگ سازی است. یک آهنگ‌ساز دارای سبک خاصی است که ممکن است مربوط به زمان ده سالگی او باشد و حال که بزرگ شده نیز همان سبک را به‌کار می‌برد. اگرچه آهنگ‌های او از برخی جهات اصلاح می‌گردند؛ اما سبک آنها قابل تشخیص است. سبک زندگی نیز اصل کلام اصلاح شدنی است، امّا تشخیص دادنی نیست» (کاویانی، 1392، 97-68)
سوفیا دوریس: «قدرت خلاق یک فرد، بیشتر در نحوه انتخاب، ایجاد و سبک زندگی او نمایان می‌شود. سبک زندگی فرد پاسخ خاص او به این موارد است که: چه موقعیتی را تحمل کردنی یا تحمل نکردنی می‌داند؟ کجا می‌تواند این موقعیت را کنترل کند و کجا نمی‌تواند؟ اثرپذیری‌های قبل از چهار سالگی تعیین کننده سبک زندگی او است؛ چرا که این سبک، احساس رضایت به او می‌بخشد. کودکی که در خانه جز ناله، فریاد و ناخشنودی، چیزی ندیده است چنین می‌پندارد که چنین وضعی جزء جدا نشدنی زندگی است. از این‌رو، اگر در وضعیتی متفاوت قرار گیرد، پاسخ رفتاری مناسبی را آماده نکرده است؛ به دیگر سخن، سبک زندگی او این‌گونه شده است نه غیر این» (همان، 68)
هنری استین: وی معتقد است که افراد از بدو تولد تا هنگام مرگ با مسائل، فرصت‌ها و مشکلاتی رو‌به‌رو می‌گردند: پاسخ‌هایی که انسان بارها در موقعیت‌های پیش آمده در زندگی ارائه می‌دهد، سبک زندگی او را می‌سازند. این سبک زندگی انسان تأثیر بسیار قوی و ماندگار در انسان ایجاد می‌کند که نحوه نگرش و پاسخ انسان را به هر آنچه تعیین می‌کند از کودکی تا پیری پیش می‌آید. شکل‌گیری خودبه‌خود سبک زندگی فرد، پیش از پنج سالگی، گواهی بر نیروی خلاق کودک است. نیرویی که پس از تلاش و جست و جوی گسترده و تلاش‌های مبتنی بر آزمون و خطا، پیش بینی خود از آینده را در حدی محدود کند که امنیت، اهمیت و موفقیت را برای او به ارمغان خواهد آورد (کاویانی، 1392، 69)