کتاب تاب‌آوری

فهرست
عنوان صفحه
مقدمه 7
پیش‌گفتار 9
فصـل اول 15
مفهوم تابآوری 15
تعاریف تابآوری 17
تاریخچه 18
واژه‌کاوی و تبارشناسی تاب‌آوری 19
نظریهها 22
نظریه‌ی کامپفر (۱۹۹۹) 22
نقش متغیر در جنبههای مختلف زندگی 23
نقش تابآوری در کیفیت زندگی 23
عوامل تأثیرگذار در متغیر 24
همبستههای روانشناختی 25
راههای افزایش تابآوری 26
عوامل تأثیرگذار در تابآوری 28
نظامهای اعتقادی 29
مذهب 29
نظمدهی هیجانی 30
خصوصیات فردی، خانوادگی، اجتماعی 30
انواع مدلهاي تابآوري 31
مدل تابآوری کامپفر 31
مدل تاب‌آوري اورال و همكاران 32
فصـل دوم 35
مؤلفههای تابآوری 35
نوع‌شناسی و سطوح تاب‌آوری 36
تاب‌آوری فردی 37
تاب‌آوری سازمانی 38
تاب‌آوری جامعه 40
تابآوری اجتماعی از منظر قرآن کریم 41
بسترهای تابآوری جامعه در اسلام 41
مفاهیم و گزارههای ناظر به تاب‌آوری در قرآن 42
راهکارهای افزایش تابآوری اجتماعی 45
اصول تابآوری اجتماعی 47
تابآوری فرهنگی 49
تابآوری در مدارس 50
روابط و ایجاد تابآوری 50
تعریف تابآوری تحصیلی 52
تابآوری و فرسودگی شغلی 54
تابآوری خانواده 58
عوامل شخصیتی مؤثر بر تابآوری 59
عوامل محیطی مؤثر بر تابآوری افراد 61
مهارت تابآوری و تحمل سختی، آموختنی است یا ارثی؟ 62
شش روش افزایش تابآوری 63
آموزش مهارت تاب‌آوری؛ ویژگی‌های لازم 64
آموزش تکنیک‌های مهارت تابآوری 67
راهکار مؤثر برای افزایش تاب‌آوری در کودکان 69
فصـل سوم 79
افراد تابآور چگونه عمل میکنند؟ 79
فصـل چهارم 83
تابآوری زنان 83
هفت نشانه‌ی زنان تابآور 88
تاب‌آوری در زنان با شرایط ویژه 91
تأثیر آموزش دلگرم‌سازی بر ارتقاء خودکارآمدی عمومی و تاب‌آوری زنان سرپرست خانوار 97
توانمندسازی و تابآوری زنان 102
پی‌نوشت 105
منـابع و مآخـذ 107
منابع فارسی 107
منابع غیرفارسی 109

سلامتی مفهومی چند بعدی است که علاوه بر فقدان بیماری و ناتوانی احساس شادکامی و بهزیستی را در بر می گیرد اغلب روانپزشکان روانشناسان و متخصصان بهداشت روان جنبه های مثبت سلامت را نادیده می گیرند (مومنی، خدامراد، اکبری، مصطفی، آتشی زاده فروزان – ۱۳۸۸).
در مدل استرس – بیماری (بیماری ناشی از استرس) اعتقاد بر این است که افراد در صورتی دچار بیماری اختلال یا اختلال می شوند که در ابتدا زمینه ای زیستی روان شناختی یا روان اجتماعی برای ابتلا به آن اختلال یا بیماری داشته باشد و سپس تحت استرس قرار گیرند در حالی که بسیاری از افراد زمینه ابتلا به بسیاری از بیماری ها را دارند اما همه دچار این بیماری ها نمی شوند آنچه مانع از پای در آمدن افراد در مقابل استرس می شود روش هایی است که آنها برای تعدیل استرس به کار می برند این روش های کار آمد بر پایه ویژگی های تابآوری بروز می کند (میکینون).
ماهیت بعضی از مشاغل و تجارب به گونه است که خواه نا خواه افراد دچار مشکل می شوند به گونه ای که ممکن است سلامت روانی آنها تهدید شود.

بنابر این توجه به ظرفیت های فردی و روانی که فرد به کمک آنها بتواند در شرایط مقاومت نماید و دچار آسیب دیدگی نگردد و حتی در تجربه چنین شرایط مشکل آفرین یا بحرانی، خود را از لحاظ شخصیتی ارتقاء دهد اخیرا مورد توجه روان شناسان مثبت قرار گرفته است مفهومی که تحت عنوان رشد پس از ضربه (post traumaticgrowth) مطرح می شود (مومنی، خدامراد، اکبری، مصطفی، آتشی زاده فروزان-۱۳۸۸).
مفهوم تاب آوری نه فقط افزایش قدرت تحمل و سازگاری فرد در برخورد با مشکل است بلکه مهم تر از آن حفظ سلامت روان و ارتقاء آن است تاب آوری به افراد توانایی می بخشد تا با مشکلات و نا ملایمات زندگی و شغلی روبرو شوند بدون اینکه دچار آسیب شوند و حتی این موقعیت ها را فرصتی بر ای رشد ارتقاء و رشد شخصیت خود مورد استفاده قرار دهند (مومنی، خدامراد، اکبری، مصطفی، آتشی زاده، فروزان-۱۳۸۸).
تاب آوری فرایند مقابله و سازگاری موفقیت آمیز در برابر شرایط چالش بر انگیز و تهدید کننده زندگی است به عبارتی نوعی سازگاری مثبت در برابرشرایط ناگوار است و ایجاد تقویت آن در انسان ها بالاخص از زمان کودکی تاثیر بسزایی در سازگاری با شرایط مختلف زندگی و سلامت روان دارد و همچنین از طرفی یکی از عوامل موثر بر آن شرایط اجتماعی رفاهی و منطقه ای است که فرد در آن زندگی می کند لذا به نظر میرسد عوامل اجتماعی مربوط به جامعه و بهره مندی از امکانات رفاهی به عبارتی زندگی در مناطق دارای امکانات تاثیر بسزایی در تاب آوری افراد دارد (سیماراصل، نسترن، فیاضی، مرجان، قلی پور، آریان – ۱۳۸۹) تاب آوری در مورد کسانی بکار می رود که در معرض خطر قرار می گیرند ولی دچار اختلال نمی شوند از این رو شاید بتوان نتیجه گیری کرد که مواجه شدن با خطر شرط لازم برای آسیب پذیری هست اما شرط کافی نیست تاب آوری توانایی بازگشت به عقب و بهبود یا انطباق موفق در مواجه با آسیب یا مانع است و عوامل محافظتی نقش بلوک های ساختاری تاب آوری برای توانمند کردن فرد جهت غلبه بر عوامل فشارزای زندگی را ایفا می کند (گارمزی ۱۹۹۱) (راتر ۱۹۸۷) (ورنر ۱۹۸۹).

تعاریف تاب‌آوری
تاب آوری را فرایند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز با شرایط تهدید کننده تعریف نموده اند (گارمز و ماستر ۱۹۹۱؛ والدد ۲۰۰۱) چنین گفته است که سازگاری مثبت فرد در واکنش به شرایط ناگوار آسیب ها و تهدید ات است البته می توان گفت تاب آب آوری، توان مندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روانی در شرایط خطرناک است (کانرو دیدیسون ۲۰۰۳) تاب آوری را فرایند مقابله سازگاری موفقیت آمیز با شرایط چالش بر انگیزو تهدید کنندگی زندگی (والرا ۲۰۰۰) یانوعی ترمیم خود یا پیامد های مثبت هیجانی، عاطفی و شناختی (ماستی ۲۰۰۱ به نقل از سامانی و همکاران- ۱۳۸۶) – شرکت فعال و سازنده خرد در محیط پیرامونی خود است و شامل توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روانی در مواجه با شرایط خطرناک است (کانرو دیوید سون ۲۰۰۳ به نقل از صفاری نیا، مجید بازیاری میمنه، مهتاب -۱۳۹۱) تاب آوری از سوی مارش (۱۹۹۶) به عنوان توانایی عبور از دشواری ها و غلبه بر شرایط خطرناک در زندگی تعریف شده است و نیومن تاب آوری را به عنوان تطابق با دشواری ما مورد اشاره قرار گرفته است (مومنی، خدامراد، اکبری، مصطفی، آتشی زاده، فروزان-۱۳۸۸).
تاب آوری را راتر (۱۹۹۰) چنین تعریف کرد که تاب آوری به عنوان تفاوت های فردی در مقابله و واکنش به موقعیت های دشوارمی باشد؛ بنابراین یک فرد تاب آوری را به عنوان تفاوت های فردی در مقابله واکنش به موقعیت های دشوار تعریف می کند؛ بنابراین، یک فرد تاب آور موقعیت ناگوار را به شیوه ی مثبت تری پردازش می کند و خود را برای رویایی با آن توانمند قلمداد می کند.
کانرو دیویدسون تاب آوری را توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روای را در شرایط خطرناک می داند گارمزی ماستی (۲۰۰۱) راتر (۱۹۹۹) لوتار سیچنی وکبر (۲۰۰۰) تاب آوری را نوعی پیامدهای مثبت هیجانی، عاطفی و شناختی می داند (سید جوادی، سید محمود، رجبی، چنگیز، محمدی نوراله – ۱۳۸۸).

کامپفر (۱۹۹۱) باور داشت که تاب آوری بازگشت به تعادل اولیه با رسیدن به تعادل سطح بالاتر در شرایط تهدید کننده است و از این روموجب سازگاری موفق در زندگی می شود. در عین حال کامیفر به این نکته اشاره می کند که سازگاری مثبت با زندگی هم می تواند پیامد تاب آب آوری به شمار آید و هم با عنوان پیش آیند سطح بالاتری از تاب آوری را موجب شود تاب آب آوری به انطباقی موفق گفته می شود که در آوردگاه مصائب و استرس ها ی جانکاه و ناتوان ساز آشکار می گردد که این تعریف بیان گر پویایی سازه ای است که مستلزم تعامل پیچیده بین عوامل خطر ساز و محافظت کننده استکونور (۲۰۰۶) هم تاب آوری را به عنوان روش برای اندازه گیری خرد در مقابله با عوامل استرس زا و عوامل استرس زا و عواملی که سلامت روانی فرد تهیه می کند تعریف کرده است (رستمی علیرضا، نوروزی علی، زارعی عادل، امیری محسن، سلیمانی مهران – ۱۳۸۸).

تاریخچه
از دهه ۱۹۶۰ روانشناسان و روان پزشکان علاقه مند به سبب شناسی آسیب های روان به مطالعه طولی کودکانی پرداختند که پیش بینی می شد به دلیل عوامل بیولوژیک خاص (برای مثال داشتن یک والد اسکیزوفرنیک) در خطر آسیب روانی باشند.
مشاهده ی عملکرد طبیعی برخی از این کودکان منجر به ارائه مفهومی به نام تاب آوری (resilience) شده که به معنای داشتن عملکرد مناسب در یک بافت خطر زا (بشارت، محمدعلی، ساداتی، مریم، شاه محمدی، خدیجه، نادعلی، حسین، زبر دست، عذرا).
همین طور نظریه های نخستین در مورد تاب آوری، بر ویژگی های مرتبط با پیامد های مثبت در مواجه با مصائب و ناملایمات زندگی تاکید داشتند (راتر ۱۹۸۵؛ ورنر ۱۹۸۴) این دسته از پژوهش ها بعدها عوامل حفاظتی بیرونی مانند مدارس کارآمد و روابط با بزرگسالان حمایت گر را نیز در بهبود تاب آوری، موثر داشتند (لاتر و همکاران ۲۰۰۰) نظریه های تاب آوری را سازه ای چند بعد متشکل ازمتغیرهای سرشتی، مانند مزاج وشخصیت همراه با مهارتهای مخصوص مثل مهارت حل مسئله می دانند (کمیل سلمن کوهان استنی ۲۰۰۶).
کنار آمدن موفقیت آمیز فرد با عوامل استرس زا و موقعیت های دشوار تاب آوری نامبرده می شود (مک کوبین و مک کوئین ۱۹۹۶) تاب آوری به عنوان حوزه ای پرطرفدار در سال های اخیر به مطالعه و کشف توانمندی های فردی وبین فردی می پردازد و باعث پیشرفت ومقاومت در شرایط دشواری می گردد (ریچاردون ۲۰۰۲) افراد تاب آور قدرت پذیرش واقعیت را دارند و بر این باورند که زندگی با معنا تراز آن است بخواهند در مقابل مشکلات تسلیم شوند (کوتر ۲۰۰۲).

واژه‌کاوی و تبارشناسی تاب‌آوری
براند و جاکس نوع‌شناسی ده‌گانه از تاب‌آوری را ــ که نشان‌دهندۀ تمایز بین کاربرد توصیفی و هنجاری تاب‌آوری است ــ ارائه کرده‌اند. رُلف پندال و همکاران نیز ارزش تاب‌آوری را به‌عنوان یک استعاره بررسی کرده‌اند (Pendalla et al, 2010: 71, quoted in: Brand & Jax, 2007). واکر و کوپر به طور هدفمند تبارشناسی تاب‌آوری را بررسی کرده‌اند (Walker & Cooper, 2011: 143). کاف و همکارانش نیز به تحلیل انتقادی از نقش تاب‌آوری در فرایندهای حکمرانی مبادرت ورزیده‌اند (Coaffee et al, 2009).
ریشۀ لاتین واژۀ تاب‌آوری resilier بازگشتن به حالت اول پس از یک شوک است و احتمالاً توماس یانگ (فیزیکدان انگلیسی که تاب‌آوری را به‌عنوان ظرفیت ماده در تحمل انرژی بدون متحمل شدن دگرگونی ماندگار تعریف کرده است)، اولین بار این واژه را در 1807 م به کار برده است. تاب‌آوری، بیشتر در زیست‌شناسی، اقتصاد، روان‌شناسی کودک و مهندسی یا علم سیستم‌ها معروف شده است (Sudmeier-Rieux, 2014: 70).
بیش از چهل سال پیش، مفهوم تاب‌آوری در رشتۀ روان‌شناسی، با تأکید بر تاب‌آوری افراد به کار گرفته شد. بعدها کاربردهایی در طیف وسیعی از رشته‌ها مثل زیست‌شناسی، جامعه‌شناسی و نظریۀ شبکه پیدا کرد. اخیراً، بر تاب‌آوری، بیشتر در سطوح سازمانی و تیمی تأکید و لزوم تحقیقات بیشتر و جداگانه در مورد کاربردهای عملی تاب‌آوری در سازمان مطرح شده است‌ (Richtnér & Löfsten, 2014: 138).
تحقیقات پیشین در مورد تاب‌آوری، براساس دو دیدگاه مختلف شکل گرفته‌اند: یکی دیدگاه ایستا و دیگری دیدگاه پویا. مکتب فکری ایستا، تاب‌آوری را تواناییِ احیا کردن و تجدید نیرو، جایی که فرد بعد از موقعیت استرس‌زا و پیش‌بینی نشده باز می‌ایستد، در نظر می‌گیرد. این دیدگاه دربارۀ تاب‌آوری، شبیه توانایی یک ماده در بازیابی شکل و خصیصه‌های اصلی‌اش پس از کشیده شدن است. مکتب فکری پویا که نگرشی ماورای ترمیم ساده بعد از شوک‌ها دارد، در عوض بر هماهنگی مستمر با تغییر و ایجاد فرصت‌های جدید تأکید دارد؛ بنابراین، از نظر این مکاتب، توانایی تاب‌آوری سازمانی چیزی است که نه‌تنها معضلات حاضر را حل می‌کند، بلکه توانایی سازمان را به اتخاذ اعمالی در جهت پیکربندی مجدد به طور اثربخش و بیشتر شدن منابع سازمانی تشکیل می‌دهد. تاب‌آوری، به خودی خود، مفهومی تدریجی و توسعه‌ای است که در طول زمان شکل گرفته است که در آن، تجربیات و یادگیری متقابل به‌تدریج، قابلیت ادارۀ مشکلات و استرس را فراهم می‌کنند (Richtnér & Löfsten, 2014: 138).
براساس دیدگاه پویا، ظرفیت تاب‌آوری، ظرفیتی است که به طور مستمر، بر چالش‌ها غلبه می‌کند و فرصت‌های جدید را شناسایی می‌کند. هال و همکارانش در بحث دربارۀ تاب‌آوری سازمانی، اذعان می‌کنند، مهم است که تاب‌آوری را از انعطاف‌پذیری، چابکی و انطباق‌پذیری متمایز کنیم؛ اگرچه این سه مفهوم عناصر مشترکی با تاب‌آوری دارند، با این حال، مفاهیم متفاوتی هستند (Richtnér & Löfsten, 2014: 138).