کتاب اصول طراحی فضاهای شهری

فهرست

عنوان                                                                                                        صفحه

فصـل اول. 15

تحلیل شهری (طراحی شهری) 16

تعریف طراحی شهری.. 16

هدف طراحی شهری.. 18

آشنایی با برخی تخصص هاو مفاهیم و اصطلاحات رایج شهری.. 20

تعریف شهر. 20

برنامه ريزي شهري.. 20

شهرسازی.. 21

مدیریت شهری.. 21

طرح ريزي شهري.. 21

سيما و منظر شهر. 22

طراحي شهري.. 22

طرح هادي طرح. 23

طرح هادي شهري.. 23

طرح شهرهاي جديد. 23

طرح شهرك‌هاي مسكوني.. 24

طرح هادي روستا 24

طرح هادی شهری.. 24

تعریف طرح هادی شهری.. 24

نحوه تهيه طرحهاي هادي.. 31

فرايند بررسي و تصویب طرح هاي هادي.. 32

محتوا طرح هادی شهر. 35

اهداف طرح هادی شهری.. 36

مراحل تصویب طرح هادی شهری.. 37

طرح جامع شهري.. 37

طرح تفصيلي.. 38

منطقه بندي.. 40

كاربري زمين.. 40

سرانه هاي شهري.. 41

‌راهبرد تغيير پذيري فرم. 45

‌نظريه تغيير پذيري.. 46

‌مشكلات طراحي و توانمندي‌ها 47

طراحی شهری در ایران. 51

طراحی کل مجموعه شهر. 52

قوانین ساخت و ساز شهری.. 55

نحوه ی استفاده از اراضی و ساخت و ساز در پهنه ی سکونت.. 55

ضوابط زیر بنایی املاک.. 60

قوانین ساخت و ساز شهری ضوابط زیر بنایی املاک.. 62

قوانین ساخت و ساز شهری.. 63

طرح تفصیلی جدید. 64

طرح آماده سازی.. 65

ضوابط و قواعد طراحی شهری؛ چرایی و چگونگی.. 66

اصول طراحی شهری.. 69

تاریخچه طراحی شهری.. 77

شهر در تمدن‌های اولیه. 78

شهر در تمدن یونان. 78

شهر در تمدن روم. 80

شهر در قرون وسطی.. 81

شهر در رنسانس… 82

شهر در دوران انقلاب صنعتی.. 83

شهر پس از جنگ جهانی دوم. 84

شهر در دوران پیش از اسلام در ایران. 85

شهر در دوران اسلامی در ایران. 86

شهر در دوران معاصر ایران. 88

فصـل دوم. 95

انواع طرح های توسعه (شهری و منطقه ای) در نظام برنامه ریزی ایران. 96

طرح جامع سرزمین.. 96

طرح کالبدی ملی و منطقه ای.. 96

طرح توسعه و عمران (جامع) ناحیه ای.. 96

طرح مجموعه شهری.. 97

طرح سازماندهی فضا و سکونتگاه های روستائی.. 97

طرح جامع شهر. 97

طرح تفصیلی شهر. 97

طرح هادی شهر. 98

طرح بهسازی و نوسازی و بازسازی و مرمت بافتها 98

طرح آماده سازی توسعه های جدید در شهرها 98

طرح هادی روستا 98

طرح شهرهای جدید. 99

طرح شهرک های مسکونی.. 99

طرح سایر شهرک ها 99

شهرهای جدید. 105

تعاریف.. 107

دلایل ایجاد شهرهای جدید. 108

اهداف عمده شهرهای جدید. 109

مسائل شهرهای جدید. 111

شهرهای جدید تهران. 112

الگوی شهرهای جدید در ایران. 116

ویژگی های شهرهای جدید. 121

شهرها در جست‌و‌جوی مفهومی نو. 122

تعریف شهر جدید. 124

روند شهر های جدید. 125

مفاهیم نوشهرها از آغاز تا امروز 126

قانون ایجاد شهرهای جدید. 126

فصل اول- تعاریف، کلیات، ضوابط و مقررات مربوط به ایجاد شهر جدید. 131

بخش اول- تعاریف.. 131

فصل دوم- ضوابط و مقررات مربوط به شرکت مادر و شرکتهای تابعه. 138

فصل سوم- ضوابط و مقررات خاص متقاضی غیردولتی.. 138

شهر هوشمند چیست.. 141

اسمارت گرید شبکه هوشمند smart grid. 141

تاریخچه شهر هوشمند. 142

تبیین مفهوم و ویژگی‌های شهر هوشمند. 143

اینترنت اشیا صنعتی.. 143

شهر هوشمند smart city. 144

اهداف شهر هوشمند. 145

ابعاد شهر هوشمند. 147

شهر هوشمند چه مفاهیم مرتبطی دارد؟ 148

شهر هوشمند چگونه کار می‌کند؟ 151

اجزای شهر هوشمند چیست؟ 152

امکانات خانه هوشمند. 154

مثال‌هایی از شهرهای هوشمند. 155

کاربرد اینترنت اشیا در کشاورزی.. 158

فصـل سوم. 161

الگوها نظریه ها و مدل های توسعه شهری.. 162

الگوهای شهری.. 162

مدل های جدید در مورد الگوهای شهری.. 167

عوامل موثر بر پراکندگی شهری.. 168

رشد هوشمند شهری.. 169

شهر اکولوژیک.. 170

اکولوژی و اصطلاح شهر اکولوژیک.. 170

مفهوم شهر اکولوژیک.. 171

اساس نگرش اکولوژیک شهرها 172

هدف شهر اکولوژیک.. 172

تعاریف شهر اکولوژیک.. 173

ابعاد دهگانه شهر اکولوژیک.. 173

ویژگی‌های شهر اکولوژیک.. 174

راهبردهای شهر اکولوژیک.. 174

شهرهای اکولوژیک.. 175

تهیه الگوهای توسعه شهری.. 177

فصـل چهارم. 183

مبانی فلسفی زیبایی‌شناسی.. 185

معیارهای زیبایی.. 187

عوامل ادراک زیبایی.. 189

مظاهر زیبایی شهری.. 192

1-نمای عمومی‌ (Panorama) 192

2-فضای محصور یا میدان‌ (Enclosure) 194

3-خیابان. 197

4-اثاثه‌ی شهری‌ (Furniture) 200

ضوابط مکان یابی مبلمان شهری.. 202

مبلمان شهری.. 203

معماری منظر ایران. 205

مکان یابی مناسب برای مبلمان شهری.. 208

خلاقیت، نوآوری و توسعه شهری دانش بنیان. 209

ایده‌های نمونه و خلاق برای پایداری شهر. 213

منـابع و مآخـذ. 217

منابع فارسی.. 218

منابع غیر فارسی.. 219

 

 

هدف طراحی شهری

طراحی شهری بخش بسیار مهم و حساسی از هویت شهروندان یک شهر به شمار می رود. بدین معنا که چگونه می اندیشند، چه امکاناتی در دسترس داشتند و چه متخصصانی نبوغ خود را ارائه دادند تا شهری که در آن زندگی می کنیم ساخته شده است. زمانی که این عوامل را کنار یکدیگر قرار می دهیم تا ترکیبی از یک شهر را ارائه نماییم، سیمای شهر گویای فرهنگ و نگرش آن جامعه می باشد. معیار فرهنگی، سلیقه ی شخصی، تفکر و امکانات نهادهای اجتماعی در یک کشور تعیین کننده ی نمای ظاهری شهری و بالطبع طراحی شهری است.

طراحی شهری از یک سو باید حداقل خدمات و امکانات شهری را به طور یکسان در اختیار کلیه شهروندان قرار دهد و از سوی دیگر تنوع و امکان انتخاب جایگزین متفاوت را برای گروه های مختلف جامعه فراهم سازد.

هدف اول مستلزم یکنواختی استانداردها و جامعیت آن می باشد، ولی هدف دوم تنوع استانداردها و به کار گیری تدابیر و راهبردهای متخصصان و افراد ذی صلاح در شهرسازی را ایجاب می نماید.

طراحی شهری در چارچوب کلی فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری جامعه، نیاز به تشکلات رسمی دارد تا از این طریق، قشر ها و گروه های فرهنگی جامعه، نتواند به ارزشها و آرمانهای خود جامه ی عمل بپوشانند و پیشنهاد های طراحی را که نهایتا به صورت سرمایه گذاری شهری، مرمت، نوسازی، بازسازی و ساخت و حفظ بناها در می آید، بهتر ارائه دهند.

اگر از هر قشر خواسته شود تا نظر خود را در مورد شکل شهر و نقش هشر بیان کند در طراحی شهری، تنوع، هماهنگی و زیبایی سیمای شهر و الگوی فعالیت ها به بهترین نحو فراهم می آید و زیرا در این حالت طراحی شهری رفتارهای جمعی خواسته های فرهنگی و هویت گروهی را منعکس می سازد. فرضیه اصلی در این جا این است که طراحی خیال پردازانه با استفاده مشترک از فضا و سهیم شدن در امکانات و دسترسی متعدد به عملکردهای شهری و تنوع در شیوه های زندگی می تواند برخی از تضاد های بارز بین گروه ها را از بین ببرد.

طراحی شهری فعالیتی پر هزینه تر از برنامه ریزی شهری می باشد و مستلزم به کار گیری منابع کمیاب و متخصصان حرفه ای ماهر است. این نکته حائز اهمیت است که فعالیت های طراحی شهری در جهاتی سوق داده شود که عملکردها و عوامل شکل دهنده ی شهری بیشترین تاثیر را روی رفتار کلی افراد و بافت و فرم شهر داشته باشد.

آشنایی با برخی تخصص ها و مفاهیم و اصطلاحات رایج شهری

در این مبحث سعی گردیده تا با تعریف جامع و مختصر از برخی مفاهیم و اصطلاحات رایج در رابطه با شهر و شهرسازی (برنامه ریزی شهری)، دانشجویان را با مسایل تخصصی شهری آشنا نمود.

تعریف شهر

تعاریف و برداشت های مختلفی از شهر وجود دارد که دارای تشابهات و تفاوت هایی است. طبق ماده 4 قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ایران، شهر، محلی (مکانی) است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیایی مشخص واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل دارای سیمایی با ویژگی های خاص خود است، به طوری که اکثریت ساکنان دایمی آن در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، خدمات و فعالیت های اداری اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفایی نسبی برخوردارند. شهر کانون مبادلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حوزه نفوذ پیرامون خود بوده و حداقل دارای ده هزار نفر جمعیت است. یا مکان تجمع عده کثیری از مردم با سلایق، افکار، رفتار و… متفاوت می باشد. از نظر کالبدی، شهر جایی است که دارای ساختمان های بلند، خیابان ها، پارک ها، ادارات، زیرساخت ها و تاسیسات شهری و… می باشد در بعد اقتصادی نیز شهر جایی است دارای وجه غالب اشتغال صنعتی، خدماتی و سبک مصرف و زندگی یا شیوه تولید متفاوت از روستا است. یکی از انواع تعریف های رایج از شهر، تعریف عددی آن است. به نحوی که در ایران تا سال65 شهر را مکانی می گفتند که جمعیت آن بیش از 5 هزار نفر باشد و از آن تاریخ به بعد، شهر به جایی گفته می شد که دارای شهرداری باشد.

برنامه ريزي شهري

یعنی ساماندهی کالبدی- فضای شهر. از طرفی برنامه ریزی شهری عبارت است از تأمین رفاه و آسایش شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر، سالم تر، آسان تر، موثرتر، و دلپذیرتر. برنامه ریزی شهری یک فعالیت زنده و پویا است و علت پویایی اش آن است که شهر مانند یک موجود زنده است. به مانند یک سیستم عمل می نماید که طیف وسیعی از فعالیت ها (تمام زندگی شهری)، عملکردهای شهری را پوشش می دهد.

شهرسازی

به مجموعه روشها و تدابیری گفته می شود که متخصصان امور شهری به وسیله آن شهرها را بهتر می سازند. یا به عبارتی شهرسازی یعنی مطالعه طرح ریزی و توسعه شهرها با در نظر گرفتن احتیاجات اجتماعی و اقتصادی با توجه به حداقل رساندن مشکلات شهری و پاسخ گویی به نیازهای عمومی جمعیت شهری. شهرسازی یک کار گروهی و یک کوشش دسته جمعی با شرکت متخصصین علومی است که به نحوی در زمینه مسایل شهری می توانند به مطالعه بپردازند و در جهت بهبود، توسعه و به طور کلی وضع آینده آنها به تعیین برنامه مبادرت کنند

مدیریت شهری

اداره امور شهری به منظور ارتقای مدیریت پایدار مدیریت شهری، با در نظر داشتن و پیروی از اهداف سیاست های ملی، اقتصادی و اجتماعی کشور. به عنوان یک چارچوب سازمانی توسعه شهری فعالیت میکند. مدیریت شهری به برنامه ها، طرح ها و عملیاتی اطلاق می شود که بتوانند رشد جمعیت را با اساسی؛ مانند مسکن و اشتغال مطابقت دهند.

طرح ريزي شهري

عبارت از مطالعه کیفیت فضاها، کیفیت فیزیکی طرح ها، ارایه طرح های فیزیکی از فضاها و شناخت کیفیت فیزیکی شهری. بوجود آوردن مجموعه های فیزیکی است که در آن بیشتر به کیفیت فضاها و کیفیت طرح ها توجه می شود. در طرح ریزی شهری، روش های تحلیل بصری فرم های شهری بی اندازه موثرند. هدف طرح ریزی شهری جستجوی کیفیات زیبایی بصری از فرم شهری است که بر اساس مصرف اراضی پیش بینی شده در برنامه ریزی شهری قرار دارد. سیاست هایی را که شهرداری ها در رابطه با ضوابط ساختمانی شهر اعمال می نمایند، می توان جزئی از طرح ریزی شهری دانست. طرح ریزی شهری بیشتر با عوامل زیبایی شهری سروکار دارد. یکی از جنبه های مطالعاتی، جنبه کیفی عوامل فرهنگی و اجتماعی شهر است.

سيما و منظر شهر

سیمای شهری تمام عواملی از شهر را که به دیده می آید و چشم قادر به تماشای آن است؛ یعنی تمام این عواملی که به صورت انفرادی و خاصه در حالتی که به صورت پیوسته و دسته جمعی عمل می کند. از جمله نکاتی که درباره سیمای شهر می توان گفت این است که به دیده آید، به ذهن سپرده شود و سبب شادی و نشاط گردد. منظر شهری نیز هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان ها، خیابان ها و مکان هایی است که محیط شهری را می سازند. منظر شهری چیزی بیش از مجموعه ساختمان ها و فضاهای غیر ساخته شده است. دو مفهوم سیما و منظر شهری اکثراً به یک معنا و مفهوم و با هم به کار برده شوند.

طراحي شهري

طراحی شهری تأکید بر کیفیت محیطی عرصه های جمعی و سامان بخشی کالبدی این عرصه ها در جهت ارتقاء کیفیت عملکردی، تجربی، زیباشناختی و زیست محیطی دارد. با کیفیت کالبدی و فضایی محیط سروکار دارد. عبارت از هنر طراحی شهر به صورت سه بعدی، که فعالیت آن در حوزه ای میان معماری، منظر شهری، مهندسی و برنامه ریزی قرار می گیرد. طراحی شهری به صورت فرایندی انسانی در می آید که با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سروکار دارد. طراحی شهری به طراحی شهرها بدون طراحی ساختمان ها می پردازد که در اینجا مقصود فضاهای عمومی است. یا اینکه حوزه طراحی شهری اساساً فضای بین ساختمان ها را شامل می شود و پیداست که فضای عمومی بین ساختمان ها عموماً خیابان ها و میدان ها است که همان فضاهای عمومی است.

طرح هادي طرح

طرح هادی طرحی است برای گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نیستند. در واقع اصول کلی توسعه شهرها و هدایت این توسعه را مورد توجه قرار می دهد. آنچه در طرح های جامع شهری بایستی مورد مطالعه ریز قرار گیرد، در طرح هادی به صورت کلی تری مطرح می گردد. از طرح های هادی می توان به عنوان راهنمای توسعه شهر نام برد. این طرح ها از سال 1334 به صورت طرح های گذربندی و شبکه بندی برای شهرها در کشور شروع گردیدند. معمولاً برای دوره زمانی ده ساله و برای شهرهای کوچک و یا شهرهای که کمتر از 25000 نفر جمعیت دارند، تهیه می شود. بیشتر برای شهرهایی تهیه می گردند که فاقد طرح جامع بوده و یا امکان اجرای طرح جامع در آنها فراهم نشده است. طرح هادی دارای سابقه طولانی تری نسبت به طرح های جامع بوده و توسط وزارت کشور تهیه شده که با تشکیل دفاتر فنی استانداری ها، وظیفه تهیه طرح های هادی در هر استان به عهده این دفاتر واگذار گردیده است.

طرح هادي شهري

طرح هادي شهري عبارت از طرحي است كه در آن جهت گسترش آتي شهر و نحوه استفاده از زمين‌هاي شهري براي عملكردهاي مختلف به منظور حل مشكلات حاد و فوري شهر و ارائه راه‌حل‌هاي كوتاه مدت و مناسب براي شهرهايي كه داراي طرح جامع نمي‌باشند، تهيه مي شود.

طرح شهرهاي جديد

عبارت است از طرح‌هايي كه براي ايجاد شهرهاي جديد طبق تعريف ماده (1) تصويب نامه شماره 2340/ت276هـ مورخ 25/6/1371 در قالب طرح‌هاي كالبدي ملي و منطقه‌اي و جامع ناحيه‌اي ضرورت و مكان ايجاد آنها با سقف جمعيتي و نوع فعاليت معين به تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران خواهد رسيد و متعاقب آن و مانند ساير شهرها بايستي براي آنها طرح جامع و تفصيلي تهيه شود.

 طرح شهرك‌هاي مسكوني

طرح شهرك‌هاي مسكوني طرحي كه براي ايجاد يك مركز جمعيتي جديد در خارج از محدوده قانوني و حريم شهرها ـ مصوب 1355 ـ تهيه مي‌شود.

طرح هادي روستا

عبارت از طرحي است كه ضمن ساماندهي و اصلاح بافت موجود ميزان و مكان گسترش آتي و نحوه استفاده از زمين براي عملكردهاي مختلف از قبيل مسكوني، توليدي، تجاري و كشاورزي و تأسيسات و تجهيزات و نيازمندي‌هاي عمومي روستايي را حسب مورد در قالب مصوبات طرحهاي ساماندهي فضا و سكونتگاه‌هاي روستايي يا طرحهاي جامع ناحيه‌اي تعيين مي‌نمايد.

طرح هادی شهری

تعریف طرح هادی شهری

طرح هادی جز طرحهاي هدايت کننده توسعه اند و براي شهرهاي کوچک يا روستاهايي که توان تبديل شدن به شهر را دارند تهيه مي شوند. تهيه اين طرحها از سال ۱۳۳۸در ايران شروع شد و در ابتدا فقط به شبکه گذرگاهي و شبکه بندي شهرها و روستاها مي پرداخت و الگوي ساده اي براي هدايت توسعه ارائه مي داد. با تشکيل وزارت مسکن و شهرسازي قرار شد براي شهرهاي کمتر از ۲۵هزار نفر طرحهاي هادي تهيه شود تا مبنايي براي تهيه طرحهاي جامع پس از توسعه شهرها باشد. اين طرحها زير نظر وزارت کشور و دفاتر فني استانداريها تهيه مي شود. (رهنمايي و ديگران، ۱۳۸۳، ۱۰۱)

طرح هادی شهر عبارت از طرحی است که در آن، جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری، برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشد، تهیه می شود.

این تعریفی رسمی از طرح هادی است که در ماده ۱ بند ۴ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن، درج شده است. اما این تعریف، تا کنون مبنای عمل قرار نگرفته است و طرح ها از حالت اضطراری و جواب گویی به مسایل فوری خارج شده، به صورت یک طرح شهری مدون و مشخص برای ساماندهی فضایی شهر، در مقیاس مشخص درآمده است که افزون بر شهر، دایره مطالعات آن به روستاهای حوزه نفوذ نیز توسعه یافته است.

طرح های هادی شهر، به دلیل نقش و عملکرد وسیعی که در توسعه فیزیکی و کالبدی و ساماندهی شهرها دارند، الگوی رایج طرح های توسعه شهری به شمار می روند و جایگاهی ویژه نیز یافته اند. به جای طرح جامع برای شهرهایی که کمتر از پنجاه هزار نفر جمعیت دارند، با مباشرت و نظارت وزارت کشور، طرح هادی تدوین می شود و به مرحله اجرا در می آید.

بنابراین طرح هادی شهری، طرحی است بلند مدت که برای یک دوره ده ساله شیوه توسعه کالبدی و فیزیکی شهر را مشخص کرده، با توجه به واقعیات و مسایل مؤثر در توسعه شهر و حوزه نفوذ آن، به تعیین حدود توسعه فیزیکی ده ساله شهرها و تهیه نقشه کاربری اراضی و شبکه معابر و همچنین تدوین معیارها، سرانه‌ها، تراکم‌ها، ضوابط و مقررات ساختمانی     می پردازد. به بیانی کلی تر، طرح هادی مبنای برنامه ریزی ها و اقدامات عمرانی شهرهایی است که جمعیتی کمتر از پنجاه هزار نفر دارند.

طرح هادي شهري بيشتر براي شهرهاي کوچک و خاصه شهرهايي که تا حدود ۲۵۰۰۰نفر جمعيت دارند تهيه مي شود. طرح هادي در حقيقت تعيين کننده اصول کلي توسعه شهرهاست. در اين طرح بيشتر هدايت توسعه شهرها مورد توجه قرار دارد. آنچه که معمولا دريک طرح جامع شهري (master plan) بايستي مورد مطالعه عميق قرار گيرد، در طرح هادي به صورت کلي تري مطرح مي گردد. از طرح هادي مي توان به عنوان برنامه راهنماي توسعه شهر نيز نام برد.

طرح هاي هادي براي شهرهايي تهيه مي گردد که يا فاقد بودجه تهيه طرح جامع مي باشند و يا امکان اجراي طرح جامع درآنها فراهم نشده است. طرح هادي در کشور ما داراي سابقه طولاني تر نسبت به طرح جامع است. سازمان مسئول طرحهاي هادي شهري نيز، وزارت کشور مي باشد ( شيعه، ۱۳۸۵، ۹۴).

– سابقه تهيه طرح هاي هادي در ايران:

اصلاحات و تغييرات شهرها در دوره رضا شاه تغييرات فيزيکي بود که بدون توجه به نتايج اقتصادي و اجتماعي آن انجام مي شد و بدون برنامه و طرحي از قبل پيش بيني شده انجام مي گرفت. اقدامات شهرسازي رضاخان که با شروع جنگ جهاني دچار رکود شد، با روي کار آمدن محمد رضا پهلوي ادامه پيدا کرد. منتهي اصلاحات و تغييرات در شهرها از اين زمان به بعد در قالب برنامه هاي عمراني انجام مي شد و شکل قانوني تري به خود گرفت.

در اواسط سال ۱۳۴۱ همزمان با آغاز برنامه عمراني سوم طبق قرار داد دو مهندس شهرساز آلماني به عنوان مشاور در ايران استخدام شدند. اين افراد در وزارت کشور و شهرداري تهران مشغول بکار شدند. بدين ترتيب در اداره کل امور شهرداريهاي وزارت کشور يک واحد سازماني به نام شهرسازي بوجود آمد. و براي چند شهر از جمله اصفهان طرحهاي گذربندي توسط شهرسازان آلماني تهيه گرديد. مقارن با آن مشاوران آمريکايي که طي طرح گروه صلح به ايران آمده بودند، به عنوان کارشناس شهرسازي از طريق وزارت کشور بين شهرهاي ايران تقسيم شدند و چند نفري هم در وزارت کشور مستقر گرديدند. بدين ترتيب طرحهاي گذربندي سابق با مشاوره کارشناسان خارجي به تدریج تبديل به طرحهاي هادي گرديد.

مقايسه تطبيقي اين طرحها يادآور طرح ناحيه بندي يا منطقه بندي اي است که در انگلستان قبل از جنگ جهاني دوم و پيش از برقراري نظام شهرسازي در سال ۱۹۴۷ استفاده مي شد که عبارت بود از يک گزارش کتبي و تعدادي نقشه هاي رنگي که درآن هر رنگ معرف کاربري خاصي از زمين بود و بدين وسيله مراجعه کنندگان به شهرداري متوجه کاربري خاصي و ضوابط و مقررات هر قطعه زمين مي شدند.

از سال ۱۳۵۳ با تصويب قانون تغيير نام وزارت آباداني و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازي اين طرحها جنبه قانوني پيدا کرد. با تهيه و تدوين دستور کار اين طرحها، ضوابط و استانداردهاي آن توسط وزارت کشور، شکل تحول يافته اي به خود گرفت.

با شروع تهيه طرحهاي جامع، اين طرحها براي کليه شهرهاي کشور که فاقد طرح جامع   مي باشند تهيه شد. دوره طرحهاي هادي از پنج سال به ده سال افزايش يافت و تعيين حدود توسعه فيزيکي ده ساله شهرها، تهيه نقشه استفاده از اراضي و شبکه معابر در مقياس ۲۰۰۰: ۱ و ۲۵۰۰: ۱، تدوین معيارهاي سرانه کاربريهاي مختلف شهري، ضوابط و مقررات ساختماني و تعيين تراکم جمعيت در نواحي شهر از وظايف اصلي طرحهاي هادي قرارگرفت.

تهيه طرحهاي هادي را در ايران مي توان به دوره هاي زير تقسيم نمود:

دوره اول: تهيه طرحها بدون وجود جايگاه و تعريف مشخص قانوني تا سال ۱۳۵۲

دوره دوم: شروع تهيه قانونمند طرحهاي هادي پس از تعريف اين طرح در طي قانون تغيير نام سازمان آباداني و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازي.

دوره سوم: شروع تهيه طرحهاي هادي با مطالعات و بررسي حوزه نفوذ از سال ۱۳۵۸

دوره چهارم: شروع تهيه طرحهاي هادي با مقياس ۲۰۰۰: ۱و ۲۵۰۰: ۱ از سال ۱۳۶۴

دوره پنجم: تبديل طرحهاي هادي به طرحهاي جامع و تفصيلي از سال ۱۳۷۲ به بعد

طرحهاي هادي در ابتدا راساً توسط وزارت کشور تهيه مي شدند که در مراحل بعدي با تاسیس دفاتر فني در استانداريهاي سراسر کشور با راهنمايي وزارت کشور توسط دفاتر فني استانداريها تهيه و از سال ۱۳۶۰تا کنون مشترکاً توسط اين دفاتر و مشاورين خصوصي تهيه مي گردند.

 

بعد از انقلاب اسلامي ايران سه سازمان بکار فوق ادامه دادند:

وزارت کشور تهيه طرحهاي هادي شهرهاي کوچک با کمتر از ۵۰ هزار نفر جمعيت را به عهده گرفتند.

وزارت مسکن و شهرسازي – بنياد مسکن انقلاب اسلامي، تهيه طرحهاي هادي روستايي را به عهد ه گرفت.

جهاد سازندگي نيز درآغاز کار دست به تهيه و اجراي طرحهاي هادي روستايي زد. ولي پس از مدتي، وظايف دو وزارتخانه جهادسازندگي و وزارت مسکن و شهرسازي – بنياد مسکن انقلاب اسلامي، تفکيک شد و تنها بنياد مسکن به کار تهيه و اجراي طرحهاي هادي روستايي ادامه داد.

– محتوي طرحهاي هادي:

براساس تعريف طرح هاي هادي دربند ۴ ماده ۱ قانون تغيير نام وزارت آباداني و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازي مصوب سال ۱۳۵۳ محتوي طرحهاي هادي در مرحله اول تهيه اين طرحها به قرار زير بوده است.

تعيين جهت گسترش آتي شهر و نحوه استفاده از زمين هاي شهري با عملکرد هاي مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوري شهر.

ارائه راه حلهاي کوتاه مدت و مناسب براي شهرهايي که داراي طرح جامع نمي باشند.

بر اين اساس شرح خدمات طرحهاي هادي براساس مصوبه مذکور درسه مرحله خلاصه مي شد:

مرحله اول: شناساسي و بررسي هاي مقدماتي و تجزيه و تحليل مسائل و تنظیم نقشه ها و گزارش هاي لازم

مرحله دوم: تهيه طرح هادي و تنظيم نقشه ها و گزارشهاي مربوطه

مرحله سوم: شامل تهيه نقشه هاي تفصيلي برنامه پنج ساله شهرداري

با تشکل وزارت مسکن و شهرسازي در سال ۱۳۵۳ دوره دوم تهيه طرحهاي هادي در ايران آغاز مي گردد. در اين دوره که تا پيروزي انقلاب اسلامي ادامه يافت، مي توان محتوي طرحهاي هادي را در۱۱سرفصل عمده به قرار زير خلاصه کرد:

بررسي خصوصيات تاريخي شهر ( شامل يک قسمت )

بررسي خصوصيات کالبدي شهر( شامل ۹قسمت )

بررسي خصوصيات جمعيتي و اجتماعي شهر ( شامل دو قسمت )

بررسي خصوصيات اقتصادي و مالي شهر ( شامل سه قسمت )

بررسي مسائل حاد عمراني شهر ( سه قسمت )

تجزيه و تحليل وضعيت موجود و نتيجه گيري ( ۴ قسمت )

تهيه طرح هادي ( ۵قسمت )

تهيه نقشه پيشنهادي محدوده و حريم شهر ( يک قسمت )

تهيه کليات برنامه عمراني پنج ساله شهرداري ( سه قسمت )

تهيه نقشه هاي تفصيلي برنامه پنج ساله اول ( ۳قسمت )

تهيه گزارشها، نقشه ها و نمودارهاي مربوطه

پس از پيروزي انقلاب محتواي طرحهاي هادي دچار تغييراتي گرديد و با اتخاذ سياست جلوگيري از رشد غير معقول شهرها و تلاش در جهت حفظ بافت موجود در مناطق مختلف شهري و ترميم آنها در جهت باز گرداندن حيات از دست رفته، در سال ۱۳۵۸شرح خدمات جديدي به طرحهاي هادي اضافه گرديد که از آن جمله مي توان به:

مطالعات مربوط به بررسي و شناخت حوزه نفوذ شهر ( در چهار قسمت )

مطالعات مربوط به خصوصيات جغرافيايي، طبيعي و اقليمي ( در چهار قسمت )

تعيين مقياس نقشه ها براي مطالعات حوزه نفوذ ۲۰۰۰: ۱، مطالعات عمومي طرح هادي ۵۰۰۰: ۱ و تهيه نقشه هاي تفصيلي ۱۰۰۰: ۱ اشاره کرد.

در سال ۱۳۶۴ شرح خدمات طرحهاي هادي مجدداً اصلاح گرديد. در اين مرحله نقشه هاي تفصيلي برنامه پنج ساله و جزئيات اجرايي طرح از فهرست شرح خدمات اين طرحها حذف گرديد و خدمات مربوط به تهيه طرحهاي هادي شهرها عمدتاً شامل: جمع آوري اطلاعات، شناخت و تجزيه و تحليل وضع موجود، تهيه طرح هادي شهر و گزارشها و نقشه هاي مربوط به آن مي باشد، مقرر گرديد. مطالعات طرح و تهیه نقشه هاي عمومي در مقياس ۲۵۰۰: ۱ يا ۲۰۰۰: ۱ و نقشه هاي حوزه نفوذ در مقیاس ۲۰۰۰۰: ۱ يا ۵۰۰۰۰: ۱ تهيه گردد. در این دوره تاکيد بيشتر بر مطالعات و گزارش در خصوص حوزه نفوذ صورت مي گيرد.

در آخرين تجديد نظر در شرح خدمات طرحهاي هادي که در سال ۱۳۷۲صورت گرفت محتواي طرحهاي هادي با مختصر تغييري نسبت به طرحهاي قبلي در دو مرحله به شرح زير خلاصه گرديد.

الف – مرحله اول:

بررسي و شناخت حوزه نفوذ مستقيم شهر ( شامل ۵قسمت )

۲- بررسي و شناخت شهر، شامل بررسي خصوصيات تاريخي ( يک قسمت ) – بررسي خصوصيات جمعيتي و اجتماعي ( شامل ۳ قسمت ) – بررسي خصوصيات اقليمي و جغرافيايي ( شامل چهار قسمت ) – بررسي خصوصيات اقتصادي ( شامل ۴قسمت – بررسي خصوصيات کالبدي ( شامل ۱۰ قسمت )

۳- تجزيه و تحلیل و استتنتاج از بررسيها، شامل نتايج مربوط به حوزه نفوذ، خصوصيات اقليمي، خصوصيات اقتصادي و كالبدي( شامل ۴قسمت )

۴- تهيه الگوي پيشنهادي: شامل تدوين نتايج نهايي تجزيه و تحلیل و جمع بنديها همراه با نقشه، گزارش، جدول و نمودارها.

ب: مرحله دوم

تهيه نقشه ها و برنامه هاي عمراني حوزه نفوذ مستقيم شهر ( شامل ۳ قسمت )

تهيه نقشه هاي شهري، شامل نقشه هاي طرح و توسعه کالبدي ( شامل ۱۲قسمت )

تهيه برنامه توسعه و عمران ( شامل ۴ قسمت )

مطالعه و بررسي سير تحول و تکوين محتوي طرحهاي هادي حکايت از گسترده تر شدن حجم مطالعات طرحهاي هادي در طول سالهاي ۵۳ تا ۱۳۷۴ دارد. نکته مهم آن است که همگام با گسترده تر شدن حجم مطالعات، به لحاظ حذف نقشه هاي تفصيلي مربوط به برنامه پنج ساله شهرداري و تغيير در اشل نقشه ها، طرحها قابليت اجرايي خود را تاحدودي از دست داده اند.