کتاب اقدامات و موانع اجرایی در بهبود تجارت الکترونیک

فهرست مطالب
فصل 1 10
تجارت الکترونیک 10
تجارت الکترونيک از آغاز تا امروز 16
گردش كار و تجارت الكترونيك 22
تفاوت مبادله الکترونیکی داده‌ها با تجارت الکترونیک 24
انواع تجارت الکترونیک 24
زیرساخت‌های لازم جهت تجارت الکترونیکی 28
قوانین حاکم بر کسب و کار الکترونیک 30
آینده تجارت الکترونیک 30
چشم‌انداز كسب و كار الكترونيكي 31
چارچوب‌های نظري تجارت الكترونيك 40
قانوني بودن تجارت الكترونيك 41
توافقات 41
حقوق بین‌المللی 42
سند 42
قوانين 43
فصل 2 45
توجيه اقتصادي راه‌اندازی تجارت الكترونيكي در ایران 45
هزینه‌ها 47
موانع و چالش‌ها 47
سياست تجارت الكترونيكي جمهوري اسلامي ايران 48
اصول 48
سیاست‌های اجرايي 49
دولت الکترونیکی (e-Government) 52
محصولات قابل حصول و در دسترس الكترونيكي 58
فصل 3 64
محدودیت‌ها تجارت الکترونیکی 64
فصل 4 72
اقدامات وزارت بازرگانی در جهت تحقق تجارت الکترونیک 72
فصل 5 78
حمایت کشورها از تجارت الکترونیک 78
جهانی شدن تجارت الکترونیک 79
تجربه كشورهاي آ. سه. آن: و 83
اهداف كلي 84
شبكه مشاوران تجاري 85
پاداش دهي به تجارت الكترونيكي 86
اهداف برنامه 88
نقاط قوت برنامه 89
تجربه اسكاتلند 91
فصل 6 94
شناسایی موانع تجارت الکترونیک 94
موانع رشد و توسعه تجارت الکترونیک در ايران 96
عوامل مانع در رشد و توسعه تجارت الكترونيك 101
بی‌ارزش بودن وقت در فرهنگ عامه ايران 103
عدم رشد مناسب زیرساخت‌های مالي 104
برخي از موانع جزايي تحقق تجارت الكترونيكي 122
چالشي به نام فقدان آيين‌نامه‌ها 124
منابع و مآخذ 133

تأثیرگذاری تجارت الكترونيك در تمام سطوح مختلف تجارت^[1]

تأثیرگذاری تجارت الكترونيك در تمام سطوح تجارت قابل لمس و بررسي است از جمله: رقابت (Competition)

بازاريابي (marketing)

توزيع (distribution)

خدمات و سرویس‌دهی (services)

فروش (sales)

مدل فرآيند تجارت الكترونيك

تجارت الكترونيك به طور عام و مبادله الكترونيكي داده‌ها و به طور خاص به عنوان ابزاري براي تغيير در شیوه‌های عملياتي سازمان‌ها طراحي شده‌اند در اين فرآيند حذف معاملات كاغذي مطرح نيست بلكه همچنين ايجاد تحول در نحوه الكترنيكي داده‌ها نيز مورد نر می‌باشد و اين خود موجب بازسازي می‌شود. در حقيقت بالاترين سطح بهره‌وری و کارایی زماني حاصل می‌شود كه اين فناوري پس از بررسي كامل و تجزيه و تحليل فرآيندهاي درون‌سازمانی پياده شود و پس از برقراري آن نيز فراينده به طور مداوم مورد بازنگري و بازسازي قرار می‌گیرد.

براي ايجاد يك مدل فرايند تجارت الكترونيك راه‌های مختلفي وجود دارد. طبق نظريه راجر كلارك يكي از اين مدل‌های مدلي است كه بر پايه پنج مرحله متداول در معاملات عادي قرار دارد. در این قسمت از مراحل پنج‌گانه كه راجر كلارك مدنظر دارد. بحث می‌کنیم. مراحل پنج‌گانه عبارت‌اند از:

1- مرحله پيش از قرارداد: اين مرحله مربوط به جمع‌آوری اطلاعات در مورد كالاها يا خدماتي است كه خريد يا فروش آنها مورد نظر باشد.

2- مرحله قرارداد: در اين مرحله يك رابطه رسمي بين خريدار و فروشنده به وجود می‌آید و شرايط حاكم بر قرارداد مشخص می‌شود.

3- مرحله سفارش و پشتيباني: در اين مرحله سفارش خريد داده و پردازش می‌شود كالاها يا خدمات حمل يا ارائه می‌شود و امور پس از تحويل مانند بازرسي و قبول موضوع قرارداد انجام می‌شود.

4- مرحله تسويه حساب: در اين مرحله تهيه فاكتور، صدور دستور پرداخت، اعلاميه حواله صورت می‌گیرد.

5- مرحله پس از پردازش: اين مرحله شامل جمع‌آوری و گزارش اطلاعات مديريتي –انبارداري و تجزيه و تحليل نتايج آماري است.

گردش كار و تجارت الكترونيك

هدف از به كارگيري شیوه‌های تجارت الكترونيك ايجاد سازمان‌های الكترونيكي است. گرچه اين روش‌ها معاملات، بدون استفاده از كاغذ را ميان بخش‌های تجاري رواج می‌دهد. ليكن غالباً كارهاي كاغذي درون يك سازمان يعني نامه‌ها، درخواست‌های خريد و فرم‌ها ناديده گرفته می‌شود. با توجه به اين امر مقصود از خودکار کردن گردش كار، حذف كاغذ در داخل سازمان می‌باشد بر اين اساس فناوري گردش كار بايد به نحو مناسبي با تجارت الكترونيك تلفيق شود تا راه حل جامعي براي ايجاد يك محيط تجاري بدون كاغذ فراهم گردد. تمركز و تأکید اين دو فناوري بر روان ساختن فرايندهاي تجاري يعني طراحي مجدد آنان از طريق روش‌های كاري قرارداد. مطالعات نشان داده است كه اجراي سیستم‌های گردش كار ممكن است پذيرش سیستم‌های تجارت الكترونيك را آسان‌تر سازد.

در بعضي از زمینه‌ها كه در آن‌ها سیستم‌های گردش كار با سيستم تجارت الكترونيك با موفقيت تلفيق شده است. عبارت‌اند از:

• تداركات
• تهيه صورت‌حساب
• امور پشتیبانی
• فروش
• سفارش

اميدوار است روند ادغام سیستم‌های داخلي گردش كار با سیستم‌های خارجي تجارت الكترونيك به علت کوچک‌تر شدن شرکت‌ها و افزايش كارايي آنان جنبه عمومي پيدا كند. در بعضي از موارد طرف‌های تجاري، استفاده از مبادله الكترونيكي داده‌ها را به سازمان تحميل می‌کنند چنين سازمان‌هایی بايد لزوماً فرايندهاي داخلي خود را بازسازي كند و در صورت امكان فناوري گردش كار را با تجارت الكترونيك كه در حيطه سازماني آن‌ها اجرا می‌شود. گردش كار را می‌توان با تجارت الكترونيك ادغام كرد. چرا كه معامله بازرگاني خود نوعي خاصي از گردش كار است.

سطوح تجارت الكترونيك (E – Commerce levels)

تجارت الكترونيك را می‌توان به سطوح مختلفي تقسیم‌بندی كرد. هر يك از ابعاد سه گانه اصلي تجارت، يعني محصول يا خدمات مورد مبادله، فرآيند فروش و تحول خدمات پس از فروش مي‏توانند از حالت فيزيكي و کاملاً ملموس تا حالت الكترونيكي و نرم‌افزاری (يا اصطلاحاً مجازي‌) تغيير نمايند. در حالي كه در تجارت سنتي هر سه عامل، فيزيكي و کاملاً قابل لمس هستند، در تجارت کاملاً الكترونيكي (بالاترين سطح تجارت الكترونيك) هر سه عامل حالت الكترونيكي دارند. تركيبات گوناگون از حالت‌های فيزيكي و الكترونيكي سطوح مختلف تجارت الكترونيكي را شكل مي‏دهند.

لذا تجارت الكترونيك مي‏تواند در تمام يا بخشي از مراحل چرخه تجاري^[2] به كار گرفته شود. چرخه تجاري از موارد يافتن كالاها و خدمات متناسب با نیازها و يافتن راه‌های مبادله مورد توافق (جستجو مذاكره)، سفارش، حمل و پرداخت بها (اجراي توافق و پرداخت)، فعالیت‌های پس از فروش مثل گارانتي و خدمات پس از فروش تشكيل شده است.

تفاوت مبادله الکترونیکی داده‌ها با تجارت الکترونیک

در موارد زیادی دیده شده که مبادله الکترونیکی داده‌ها را مترادف با تجارت الکترونیک دانسته و هر کدام را در جای دیگری به کار می‌برند. این دو تکنولوژی اصلاً مشابه هم نبوده و کاملاً مجزا می‌باشد. البته می‌توان اینطور گفت که تجارت الکترونیک مکمل مبادله الکترونیکی داده‌ها است.

مبادله الکترونیکی داده به صورت مکانیزمی تعریف می‌شود که به موجب آن انتقال و تبادل داده در راستای تحقق فعالیت‌های تجاری با ساختار و شکل تعریف شده و به کارگیری پیام‌های استاندارد شده بین‌المللی، توسط ابزار الکترونیکی از یک کامپیوتر به کامپیوتر دیگر انجام می‌شود. در حالی که تجارت الکترونیک عبارت از مبادله تجاری بدون استفاده از کاغذ است که در آن از مبادله الکترونیکی داده‌ها به عنوان یک ابزار به همراه پست الکترونیک، تابلوی اعلانات الکترونیک، انتقال الکترونیک وب و سایر فناوری‌های مبتنی بر شبکه استفاده می‌شود؛ به عبارت دیگر مبادله الکترونیکی داده‌ها به عنوان ستون فقرات تجارت الکترونیک عمل می‌نماید. چنانچه از تعریف فوق بر می‌آید. تجارت الکترونیک حیطه‌ای بسیار وسیع‌تر از مبادله الکترونیکی داده دارد.

خرید از طریق اینترنت یک نمونه از تجارت الکترونیکی می‌باشد به طور کلی واژه تجارت الکترونیکی اشاره به معاملات الکترونیکی می‌نماید که از طریق شبکه‌های ارتباطی انجام می‌پذیرد.

ابتدا خریدار یا مصرف‌کننده به جست و جوی یک مغازه مجازی از طریق اینترنت می‌پردازد و کالایی را از طریق وب یا پست الکترونیکی سفارش می‌دهد و نهایتاً کالا را تحویل می‌گیرد. بدیهی است که به این ترتیب فرآیند خرید کالا به سادگی و سرعت انجام می‌پذیرد. صورت‌حساب نیز به طرق مختلف از جمله به صورت نقدی پس از تحویل جنس، واریز وجه به حساب بانکی فروشنده^[3] و یا از طریق کارت اعتباری می‌تواند پرداخت شود.

انواع تجارت الکترونیک

تجارت الکترونیک را می‌توان از حیث تراکنش‌ها^[4] به انواع مختلفی تقسیم نمود که بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از:

ارتباط بنگاه و بنگاه (B2B^[5])

در این نوع از تجارت الکترونیکی مبادله کالاها، خدمات و اطلاعات بین شرکت‌ها و بازرگانان با یکدیگر به روش الکترونیکی انجام می‌گیرد. با توجه به سرعت و سهولت دسترسی بنگاه‌ها به شبکه‌های کامپیوتری و اینترنت، امروزه حجم معاملات به روش تجارت بین بنگاه‌ها از سایر انواع تجارت الکترونیکی بیشتر است.^[6]

B2B اولین روش خرید و فروش معاملات الکترونیکی است و بیشترین عایدی را دارد. در این مدل، همه افراد و خدمات مرتبط با تجارت بین‌المللی از قبیل تأمین‌کنندگان، خریداران، فرستندگان دریایی کالا، پشتیبانی، خدمات (سرویس‌ها) بازرسی، اخبار بازاریابی و کاربری‌های نرم‌افزار که موجب سهولت در امور تولید و خرید و فروش می‌شوند، در یک محل گرد هم می‌آیند. B2B در جایی استفاده می‌شود که بخواهیم خرید و فروش عمده را به کمک تجارت الکترونیکی انجام دهیم و خارج از حیطه خرده‌فروشان عمل نماییم، چرا که خرده‌فروشی در اینترنت با خطرات بسیار همراه است، زیرا مشتریان تمایل ندارند تا همه چیز را از روی اینترنت خریداری کنند.

شرکت CISCO یکی از اولین شرکت‌های بزرگی بود که در جولای ۱۹۹۶ سایت تجارت الکترونیکی خود را راه‌اندازی کرد. یک ماه بعد شرکت‌های کامپیوتری مانند MICROSOFT و IBM نرم‌افزارهای تجاری خود را که امکان انجام فروش از طریق اینترنت را فراهم می‌کرد، به بازار عرضه کردند. به صورت طبیعی، در B2B فروش مستقیم منبع اصلی درآمد به حساب می‌آید، مانند وقتی که یک فروشنده محصول خود را به یک فروشنده دیگر مستقیماً می‌فروشد. با وجود این، وب می‌تواند روی فروش مستقیم تأثیر بگذارد و این قاعده را بر هم بزند.

در این نظام جدید، مشکلاتی نیز وجود دارد، از جمله اینکه رودر رو نبودن مشتری و فروشنده باعث می‌شود که معامله به صورت مجازی صورت گیرد. این مشتریان برای دریافت اطلاعات بیشتر باید با تلفن به مرکز اصلی وصل شوند، اما هیچ تضمینی برای اینکه کسی در آن سوی خط باشد، وجود ندارد.

ارتباط مصرف‌کننده و بنگاه‌ها (C2B)

اين نوع تجارت، تجارت بین بنگاه و مصرف‌کننده می‌باشد. تجارت الکترونيکي بين بنگاه و مشتري بسيار متداول است. در حال حاضر زمينه فروش کالا و خدمات که از طريق اينترنت و بر اساس B2C انجام می‌پذیرد.

در این حالت اشخاص حقیقی به کمک اینترنت فرآورده‌ها یا خدمات خود را به شرکت‌ها می‌فروشند.

در این مدل تجارت الکترونیک، در یک طرف سازمان واقع شده است و در طرف دیگر افراد یا همان مشتریان قرار دارند،^[7] از این مدل با عنوان ارائه مجموعه خدمات بازاریابی و ترخیص کالا و خدمت به طور مستقیم برای مشتریان نیز یاد شده است.^[8]

بیشترین سهم در انجام تجارت الکترونیکی از نوع B۲ C است که به معنای خرده‌فروشی می‌باشد. این نوع تجارت، با گسترش وب به سرعت افزایش پیدا کرد و اکنون به راحتی می‌توان انواع و اقسام کالاها را از شبکه خریداری کرد B۲ C با راه‌اندازی سایت‌هایی چون AMAZON و CDNOW آغاز شد.

در تجارت الکترونیکی B۲C در یک طرف معامله، تولیدکننده (فروشنده) محصول و در طرف دیگر، خریدار (مصرف‌کننده نهایی) قرار دارد؛ اما مشکلات امنیتی شبکه تأثیر منفی بر روی حجم معاملات گذاشته است و بسیاری از مشتریان نسبت به دزدیده شدن اطلاعات شخصی‌شان توسط هکرها ترسیده‌اند. در عین حال هنوز معاملات بسیاری در این مدل صورت می‌گیرد در ایران نیز این روش رونق دارد برای مثال می‌توان شرکت شهروند را مثال زد.

ارتباط مصرف‌کننده با مصرف‌کننده (C2C^[9])

در این حالت ارتباط خرید و فروش بین مصرف‌کنندگان است. در این مدل تجارت الکترونیکی، مزایده‌ها و مناقصه‌های کالا از طریق اینترنت انجام می‌گیرد. مدل C2C شبیه یک سمساری است. ایده اصلی این مدل این است که مصرف‌کنندگان با یکدیگر بدون واسطه به خرید و فروش بپردازند. EBAY بزرگ‌ترین نمونه اولیه مدل C2C می‌باشد. EBAY خود چیزی نمی‌فروشد و به عنوان واسطی بین خریداران و فروشندگان عمل می‌کند. به عنوان مثال، EBAY اجازه می‌دهد که فروشنده قیمت اولیه خود را در حراجی قرار دهد و سپس شرکت‌کنندگان در حراج قبل از اتمام مدت باید روی کالای به حراج گذاشته شده اظهار نظر کنند. سایت‌های اینترنتی دیگر مانند AUTOBYTEL و CARSMART نمونه‌هایی از مدل C2C می‌باشند. به دلیل ناچیز بودن هزینه تبلیغات در اینترنت، استفاده از مدل C2C برای فروش کالاها مورد توجه قرار گرفته ‌است.

ارتباط بین بنگاه‌ها و سازمان‌های دولتی (B2A^[10])

شامل تمام تعاملات تجاری بین شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی می‌باشد. پرداخت مالیات‌ها و عوارض از این قبیل تعاملات محسوب می‌شوند.

یک طرف معامله ادارات دولتی و طرف دیگر بنگاه‏های‏ خصوصی هستند. ورود دولت‏ها به شیوه تجارت الکترونیکی‏ جدید بوده و با طرح ایده دولت الکترونیکی که لزوم الکترونیکی‏ کردن فعالیت‏های دولتی را بیان می‏کند پیونده خورده و لذا پیدا است که در ابتدای راه می‏باشد ولی بعد از آن که دولت‏ها به‏ شیوه ارتباطات الکترونیکی روی بیاورند به سرعت رشد خواهد کرد.^[11]

این نوع تجارت الکترونیکی، شامل تمامی مبادلات تجاری- مالی بین شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی است. تأمین نیازهای دولت توسط شرکت‌ها و پرداخت عوارض مالیات‌ها از جمله مواردی است که می‌توان در این گروه گنجاند. تجارت B2A در حال حاضر روشی تازه قلمداد می‌شود، ولی در آینده‌ای نزدیک، زمانی که دولت‌ها به ارتقای سطح ارتباطات خود تمایل و توجه نشان دهند، به سرعت رشد خواهد کرد.

ارتباط بین دولت و شهروندان (G2C^[12])

الگویی بین دولت و توده مردم می‌باشد که شامل بنگاه‌های اقتصادی، مؤسسات دولتی و کلیه شهروندان می‌باشد. این الگویی از مؤلفه‌های دولت الکترونیک می‌باشد.

ارتباط بین دولت‌ها (G2G^[13])

این الگو شامل ارتباط تجاری بین دولت‌ها در زمینه‌هایی شبیه واردات و صادرات می‌باشد. براي انجام معاملات و قراردادها ميان دو كشور از اين سرويس استفاده می‌شود. براي نمونه، چنان چه دو كشور يا دو موسسه دولتي بخواهند در زمينه صادرات واردات قراردادهايي ببندند، بايد از اين سرويس‌ها استفاده كنند. اين سرويس مي‌تواند سرويس‌هاي ديگري را نيز در برداشته باشد؛ مانند: G2C Government To Citizen (موسسه دولتي به شهروند)

البته باید گفت که انواع بالا کاملاً مستقل از هم نیستند و گاهی که تأکید بر خرید و فروش ندارند در قالب کسب و کار الکترونیک می‌آیند. در این میان فعالیت‌های تجاری عمدتاً در چارچوب B2B و B2C متمرکز گردیده‌اند.