کتاب نظام ‏مشاوره ‏مدرسه ‏و ‏شکل‌گیری ‏هویت ‏نوجوانان

فصـل اول 11
مقدمه 11
فصـل دوم 19
مقدمه 19
مشاوره و راهنمایی 19
پیشینه تاریخی مشاوره و راهنمایی 23
اصول راهنمایی و مشاوره 28
اهداف مشاوره و راهنمایی 31
فصـل سوم 33
جایگاه خدمات مشاوره و راهنمایی در آموزش و پرورش 33
آموزش و پرورش و ضرورت وجود خدمات راهنمایی و مشاوره در مدارس 35
مشاوره تحصیلی 39
مشاوره تحصیلی در مدارس 42
اهداف مشاوره و راهنمایی تحصیلی در دوره متوسطه 43
هدف و برنامه های مشاوره در مدرسه با رجوع به تجربه کشورهای دیگر و ایران 46
آمریکا 47
انگلستان 48
ایتالیا 49
هنگ کنگ 50
کره جنوبی 51
فصـل چهارم 53
نوجوانی 53
ویژگی های دوره نوجوانی 55
مفهوم هویت 57
نظریه های هویت 58
هویت در نظریه اریکسون 58
نظریه مارسيا 61
نظریه برزونسکی 64
نظریه شناختی – اجتماعی (SCT) 69
نظریه سازه گرایی 70
کار کرد و اهداف مشاوره در مدرسه در انتخاب رشته تحصیلی و مسیر شغلی 71
مطالعات 77
منـابع و مآخـذ 85
منابع فارسی 85
منابع غیر فارسی 96

مشاوره و راهنمایی
مشاوره فرایندی است که بر رشد، سازگاری، تصمیم‌گیری، حل‌مسئله و مشکلات مراجع تأکید می‌کند. یک مشاور به میزان بالایی از مهارت و دانش نیاز دارد. مشاوران نمی‌توانند خودشان را مجزا از اعتقاداتشان، ارزش ها، آرمانها و رازهایشان بدانند هنگامی که با مراجع کننده شان گفت و گو می‌کنند؛ بنابراین مشاوره نیاز دارد ویژگی های شخصی خاصی را دارا باشد که بتواند یک ارائه کننده خدمات بهداشتی موفقی باشد (کرامتی و همکاران، ۲۰۱۵).
مشاوره و راهنمایی یک مسئله مهم در زندگی انسان است. مردم همیشه با مشاوران قابل اعتماد مشورت می‌کنند. با توجه به توسعه علوم انسانی و علوم رفتاری، راهنمایی و مشاوره یک شاخه مستقل از علوم رفتاری در نظر گرفته شده است.
مشاوره و راهنمایی امروزه به عنوان یک کمک حرفه ای به افرادی که در رشد، سازگاری، تصمیم‌گیری، روابط خانوادگی، مهارتهای اجتماعی و سبک زندگی با مشکلاتی مواجه اند، در نظر گرفته می‌شود. مشاوره کمک می‌کند تا این افراد راه حل های مناسبی برای مشکلات خود بیابند. تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تحول در ساختار زندگی و توسعه روابط انسانی ممکن است به ویژه برای جوانان باعث به چالش کشیده شدن و دشواری شرایط شود. در چنین مواردی، شناسایی تمام جنبه های وضعیت، جستجوی راه حل های مختلف، تجزیه و تحلیل آنها و داشتن مهارت های حل‌مسئله ضروری هستند، در این شرایط، راهنمایی و مشاوره ممکن است آنها را در شناسایی مشکل کمک کند و با افزایش دانش، مهارت و انگیزه، منجر به تصمیم‌گیری آگاهانه شود.
راهنمایی فرایندی پویا است که تلاش می‌کند تا به افراد در شناخت خود و محیط شان کمک کند. این شرایط را می‌توان به وضوح در میان دانش آموزان دید، آن هم به دلیل حساسیت این دوره سنی، شرایط بحرانی این دوره از زندگی به خصوص در دوران دبیرستان و نیاز آنها به سازگاری با محیط به منظور مدیریت مسائل آموزشی، عاطفی و مسائل مربوط به امرار معاش، در واقع توانایی ذهنی دانش آموزان و همچنین شرایط فرهنگی و اجتماعی می‌تواند راه را برای ارائه هموار خدمات مناسب، بر اساس نیاز و دیدگاه های آنها فراهم کند و مدارس مکانهای مناسبی برای ارائه خدمات و کمک به این گروه بسیار مهم از مردم هستند (علوی، بوجاریان و تاج الدین نینگار، ۲۰۱۲).
در زمینه مشاوره نیز همچون راهنمایی صاحب نظران مختلف تعاریف گوناگونی ارائه داده اند. در اینجا ابتدا دیدگاه چند صاحب نظر مطرح و پس از بحث و نتیجه گیری از آنها، تعریف نهایی مشاوره ارائه میشود.

۱. پپینسکی (۱۹۵۴، ص: ۳) که روش طبی را برای مشاوره ارائه میدهد، معتقد است ابتدا باید مشکل مراجع با دقت تمام تشخیص داده و سپس به درمان آن مبادرت شود. به نظر او مشاوره فعالیتی تخصصی است که به درمان مشکلات عاطفی نسبتا سطحی که علل جسمانی ندارد، می انجامد.
۲. به عقیده آرباکلا (۱۹۶۱، ص: ۵۹) مشاوره رابطه ای تخصصی بین مراجع و مشاور است که مراجع با کمک مشاور به بررسی و تجزیه و تحلیل مشکلش می پردازد و پس از آگاه شدن از ابعاد وجودی اش و شناختن عوامل مزاحم به تغییر آنها موفق می‌شود.
٣. به نظر استفلر و گرانت (۱۹۷۲، ص: ۳۰۲) مشاوره رابطه تخصصی و یاوران فردی و یا گروهی است که مراجع با کمک مشاور از طریق خودکاوی و خودشناسی می‌تواند تصمیم مناسب و معقولی اتخاذ کند و هماهنگ با استعدادها و رغبتهایش به زندگی سالم ادامه دهد.
۴. به نظر هک نی و نای (۱۹۷۳، ص: ۵) مشاوره جریانی یاورانه و یکتا است که در آن مراجع مشکل دار با مشاور متخصص در ارتباط عاطفی نزدیک قرار می گیرد و مراجع پس از طرح مشکل با کمک مشاور راه حلی برای آن جستجو می‌کند.
۵. به نظر پاتر سون (۱۹۸۶، ص: ۲۶) مشاوره جریان یارانه ای است که در آن برقراری رابطه صمیمی بین مراجع و مشاور ضرورت دارد. مراجع مشکل روانی و عاطفی دارد که از طریق حضور و تعامل در جلسه مشاوره راه حلی برای مشکلش می‌یابد و مشاور در حل مشکلات روانی مهارت دارد. در این دیدگاه، برقراری رابطه مشاوره ای درمان بخش است و تنها دادن اطلاعات و پند و اندرز به مراجع، مشاوره محسوب ن می‌شود.
۶. به عقیده فیور و همکارانش (۱۹۹۵، ص: ۲۷) مشاوره فرایند تعاملی یاوران بین مراجع و مشاور است که باعث افزایش کیفی عملکرد مراجع میشود. مشاوره از طریق ارتقای مهارتها و فعال سازی نیروهای بالقوه مراجع و بهره گیری از امکانات محیطی به بهبود شیوههای مقابله ای مراجع با مشکلات می انجامد. جریان مشاوره با ایجاد اعتماد، شناخت مشکل، تنظیم هدفها، اقدام و فعالیت، ایجاد تغییر و پایان بخشیدن به جلسه همراه است.

۷. به عقیده هاروارد (۱۹۹۶، ص: ۲۵) هدف اصلی مشاوره فراهم آوردن موقعیتی مناسب برای مراجع است تا بتواند راحت تر و رضایت بخش تر به زندگی اش ادامه دهد. مشاوره با تسهیل فرایند رشد، شناسایی و حل مشکلات، آموزش شیوه های تصمیم‌گیری درست و نحوه مواجهه با بحران های زندگی همراه است و به گسترش بینش، حل تعارض های درونی و رشد روابط سازنده با دیگران می انجامد. وظیفه مشاور آن است که رشد مراجع را تسهیل و تسریع کند، برای ارزش های او احترام قائل شود و توان تصمیم‌گیری را در مراجع تقویت کند.
۸. به نظر پالمر (۱۹۹۷، ص: ۴) در دهه ۱۹۷۰، مشاوره به عنوان یک فعالیت جدید در انگلستان به اوج شکوفایی خود رسید. مشاوره به عنوان یک روش درمانی فعالیت تخصصی آگاهانه و قانونمندی است که در آن فرد آموزش دیده ای به نام مشاور با تأکید بر نقش حمایتی و اجتناب از قضاوت درباره راجع به حل مشکل او می پردازد. مشاوره بر برقراری ارتباط، گوش دادن فعال و بهره گیری از مهارت های مختلف مشاوره ای استوار است.
9. به نظر کروچ (۱۹۹۷، ص: ۶) مشاوره که به دنیای ذهنی مراجع و مشاوره مربوط می‌شود بر همدلی و خودآگاهی استوار است. مشاور در جریان مشاوره، مراجع را به دنیای درونش فرا می خواند و آگاهی از افکار، علایق، احساسات و محدودیت های او برای مشاوره ضرورت دارد.
به طور کلی می‌توان گفت مشاوره اصطلاحی است که فعالیت هایی نظیر مصاحبه کردن، آگاهاندن و رایزنی کردن را شامل می‌شود و هدف اصلی آن کمک به مراجع یا درمان جوست تا با حل مشکلاتش بتواند برای آینده برنامه ریزی کند و به سازگاری مطلوب خود رهبری و خوشبختی برسد. مشاوره فعالیتی تخصصی، یاورانه، حضوری، هدفدار و عاطفی ذهنی بین مراجع (فرد مشکل دار) و مشاور (کسی که در برقراری رابطه حسنه و حل مشکلات کنشی تخصص دارد) است که در آن مراجع در یک جو مملو از تفاهم و همدلی، آزادانه و صادقانه به طرح مشکلش با مشاور می پردازد و پس از تجزیه و تحلیل مشکل و خودشناسی بهتر و عمیق تر، با کمک او تصمیم مناسبی می گیرد و در نهایت به حل مشکل کنشی توفیق می‌یابد.

در مشاوره اول آنکه برقراری محیطی سرشار از امنیت و تعامل پویا بین مراجع و مشاور ضروری است؛ دوم آنکه مشاور نقش کمک دهنده و نه تحمیل کننده دارد؛ سوم آنکه رابطه مراجع و مشاور باید حضوری باشد، زیرا مشاهده وضع ظاهری و حرکات مراجع در شناخت و تشخیص مشکلات او نقش مهمی دارد. چهارم آنکه هدف مشاوره، خودشناسی بیشتر و یادگیری فرایند تصمیم‌گیری مناسب و نیز قبول مسئولیت مراجع است؛ پنجم آنکه مراجع از طریق مشاوره شیوه های انتخاب و طرح ریزی و ادامه یک زندگی معقول و موفق را می آموزد و در آینده، خودش می‌تواند مشکلاتش را حل کند و برای هر مشکلی به مشاور مراجعه نکند؛ ششم آنکه راجع به نوعی با مشکل عاطفی یا باوجود مانعی در رشد مواجه است و قصد دارد با کمک مشاور مشکلش را حل کند و یا مانع را از سر راه بردارد (شفيع آبادی، ۱۳۹۲، ص: ۱۱).
پیشینه تاریخی مشاوره و راهنمایی
مشاوره رشته نسبتا جدیدی است که در اواخر دهه ۱۸۹۰ و اوایل دهه ۱۹۰۰ به وجود آمد. پیش از آن مشاوره روانی بیشتر به حالت اندرز، توصیه و ارائه اطلاعات انجام می‌شد. در اوایل قرن ۲۰ مشاوره رشته ای نوزاد بود، با این حال در این مدت سه چهره ظاهر شدند که پیشتازان در رشته مشاوره به حساب می آمدند: فرانک پارسونز که بنیان گذار راهنمایی است، جسی دیویس، اولین کسی که برنامه راهنمایی شغلی سامانمند را در مدارس دولتی به راه انداخت و کلیفورد بيرز نویسنده کتاب ذهنی که خودش را یافت.
در دهه ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۹ سه رویداد مختلف در رشته مشاوره تأثیر مهمی برجای گذاشتند:
• تأسیس انجمن ملی مشاوره شغلی NVGA در سال ۱۹۱۳
• تصویب قانون اسمیت – هيوز در سال ۱۹۱۷
• جنگ جهانی اول

از لحاظ رشد حرفهای مشاوره، دهه ۱۹۲۰ دهه آرامی بود و بیشتر به تحکیم مبانی پرداخته شده است. شاید آغاز جنبش های مشاوره در مدارس ابتدایی را بتوان به نوشته ها و تلاش های ویلیام برنهام در سال های میانی ۱۹۲۰ و اوایل دهه ۱۹۳۰ نسبت داد. فاوست (۱۹۶۸) اشاره می‌کند که برنهام بر نقش مهم معلم بر بهداشت روانی کودکان مدارس تأکید کرده است (گنجی، ۱۳۸۹).
در دهه ۱۹۴۰ سه رویداد مهم در رشته مشاوره تأثیر بنیادی داشت که عبارت اند از: نظریه کارل راجرز، جنگ جهانی دوم و بعد از پایان جنگ درگیر شدن دولت در رشته مشاوره. گذاشته است و حداقل پنج رویداد مهم اتفاق دهه ۱۹۵۰ در رشته مشاوره بیشترین اثر را بر جای می افتد که تاریخ مشاوره را دگرگون می‌سازد.
– تأسیس انجمن کارکنان و راهنمایی آمریکا
– تأسیس انجمن مشاوران مدارس آمریکا
– تأسیس بخش جامعه روان شناسی، مشاوره در انجمن مشاوره روان شناسی آمریکا
– تصویب قانون آموزش دفاع ملی
– ظهور نظریه های جدید راهنمایی و مشاوره در دهه ۱۹۶۰ مشاوره در درجه اول به عنوان یک حرفه رشدی مورد توجه بود، یعنی حرفه ای که به مسائل و نیازهای رشدی افراد می پرداخت.
در دهه ۱۹۷۰ مشاوره در خارج از سازمان های آموزشی، رشد بسیار سریعی پیدا کرد و مراکز بهداشت روانی و سازمانهای اجتماعی مختلف استخدام مشاوران را آغاز کردند.
در دهه ۱۹۸۰ استاندارد شدن مراحل تعلیم و تربیت و صدور گواهینامه و مدارک تحصیلی حرفه ای در زمینه مشاوره صورت گرفت (گل شیرازی، ۱۳۹۳).
در ایران سال ۱۹۵۳ می‌تواند به عنوان آغاز راهنمایی در معنی خاص آن در نظر گرفته شود؛ اما از آغاز سال ۱۹۸۸، نیاز به مشاوران در مدارس احساس شد و دانشگاه ها شروع به ثبت نام دانشجویان برای این مهم کردند (محمدی، ۲۰۱۱).

در ایران راهنمایی مبتنی بر طرح و نقشه در سال ۱۳۳۲ با مشارکت وزارت کار و سازمان صنایع کشور و هیئت عمران بین المللی برای انتخاب و انتصاب صحیح کارمندان آغاز شد و چند سال ادامه یافت. پس از تهیه آزمون های روانی و تأسیس دوره های کارآموزی، گزینش کارکنان در چند وزارتخانه و ارتش انجام گرفت. در سال ۱۳۳۴ دایره تحقیقات روانشناسی در اداره مطالعات و برنامه های وزارت آموزش و پرورش ایجاد شد و پس از تهیه چند آزمون هوش، کودکان عقب مانده ذهنی در مدارس مشخص شدند. این اداره پس از مدتی تعطیل شد.سپس در کنفرانسهای آموزشی سال ۱۳۳۷ در مشهد و آبادان مقدمات تأسیس دوره راهنمایی تحصیلی و در آموزش و پرورش به منظور کمک به دانش آموزان برای انتخاب رشته تحصیلی و در نهایت اشتغال درست در آینده فراهم آمد که در غایت پس از اقدامات مختلف در مهرماه سال ۱۳۵۰ مدارس راهنمایی تحصیلی کار خود را به طور رسمی آغاز کردند و راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش شروع شد (اردبیلی، ۱۳۵۰، ص ۲۸؛ شفيع آبادی، ۱۳۶۷، ص ۲۹؛ شفيع آبادی، ۱۳۹۲، ص ۱۳).
در سال ۱۳۵۹ اجرای برنامه راهنمایی و مشاوره طی بخشنامه ای از سوی وزارت آموزش و پرورش به طور موقت متوقف شد و مشاوران در بخش های مختلف آموزشی به کار پرداختند. حدود سال ۱۳۶۴ با تأسیس هسته های مشاوره دوباره مقدمات راه اندازی برنامه های راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش فراهم شد. در فعالیتهای هسته های مشاوره بر امر مشاوره و حل مشکلات دانش آموزان تأکید شد و به رغم کمبود نیروی انسانی ماهر، وظایف بسیار گسترده و وسیعی به مشاوران محول شد. هسته های مشاوره به منظور تحقق این اهداف به وجود آمدند:
۱) همکاری در فراهم آوردن زمینه های تربیتی برای پیشگیری از بروز مشکلات اخلاقی و اجتماعی در مدارس
۲) تشخیص و حل مشکلات رفتاری و تربیتی دانش آموزان
۳) شناسایی استعدادهای ویژه دانش آموزان و فراهم ساختن امکانات لازم برای شکوفا شدن آنها.

همچنین مقرر شد هسته های مشاوره جایگاه تخصصی برای حل مشکلاتی باشند که از طریق مدارس حل شدنی نیستند و به آنها ارجاع داده می شوند. برای آنکه هسته های مشاوره بتوانند ارتباط نزدیک تری با مشکلات دانش آموزان برقرار سازند، در هر منطقه آموزش و پرورش شورایی به نام شورای بررسی مشکلات تربیتی تشکیل شد که مستقیما زیر نظر مسئول منطقه انجام وظیفه می‌کند.
اعضای این شورا عبارتند از رئیس منطقه (دبیر شورا)، مسئولان تربیتی مقاطع، مسئول انجمن اولیاء و مربیان منطقه و سه نفر از معلمان با دبیران متعهد و آشنا به مسائل تربیتی و روانشناسی. در سالهای اخیر به منظور کمک به رفع مشکلات نوجوانان از طرف نهاد ریاست جمهوری اقدام به صدور مجوز برای تأسیس کلینیک ها و مراکز مشاوره شده است (این تلاش از آن جهت که مراکز مشاوره کشور را تحت کنترل و نظارت قرار می‌دهد بسیار جالب و مفید و درخور تقدیر است). در صورتی که طراحی و اجرای برنامه های آن عملا به متخصصان مشاوره سپرده شود می‌تواند خدمات ارزنده ای به قشر نیازمند جامعه ارائه دهد. از مطالب مذکور می‌توان نتیجه گرفت: اول آنکه راهنمایی و مشاوره تاریخچه ای طولانی دارد؛ دوم آنکه عوامل متعددی که ناشی از ضرورت فردی و اجتماعی اند در ایجاد و توسعه راهنمایی و مشاوره نقش بسزایی داشته اند؛ سوم آنکه خدمت اطلاع رسانی در راهنمایی بر ارائه فعالیت مشاوره مقدم بوده است (شفيع آبادی، ۱۳۹۲).
از این رو، ایجاد و گسترش مراکز راهنمایی) باهدف مشخص و معین در آموزش و پرورش باید اولویت قرار گیرد. بعلاوه قرن بیست و یکم و تغییر و تحولات و چالش های پیش روی آن رسالت مشاوران را بیش از پیش سنگین تر می نماید. امروزه مدارس به سودمندی استخدام مشاوره پی برده اند، به گونه ای که به استخدام فردی مشاوران در مدارس اقدام می‌شود تا در دسترس تمامی دانش آموزان باشند و علاوه بر نیازهای آموزشی، نیازهای روانی و عاطفی آنها را پوشش دهند و بدین وسیله سلامت عاطفی كل مدرسه تأمین گردد.
به طور خلاصه می‌توان گفت با ارائه راهنمایی ها می‌توان از میزان مشکلات عمده ای که در مسیر رشد، نوجوانان وجود دارد کاست؛ این مشکلات عبارت اند از:
بلوغ و ضرورت اطلاع رسانی در این زمینه، لزوم رعایت بهداشت دانش آموزان، شناخت گروههای منحرف، مشکلات تحصیلی، مشکلات رفتاری و سازگاری با همسالان، بحران هویت و مشکلات عاطفی (اکبری، ۱۳۸۸).
با توجه به مطالب فوق مشخص می‌شود که خدمات راهنمایی، آموزش و پرورش را در نیل به اهداف و وظایف خود یاری رسانی می‌کند؛ بنابراین برای حصول به اهداف آموزش و پرورش لازم است تا با اصول، اهداف، وظایف راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش به طور خاص در مدرسه و در انتها با مشاوره تحصیلی و جایگاه آن در مدارس آشنا شویم.